𝐊𝐎 𝐄 𝐓𝐀𝐋𝐀 '𝐎 𝐄 '𝐀𝐕𝐀
Tokua ko e talatupu’a ‘o e ika ni, ne tu’unga ‘i ha ongo matu’a, ko Nomu mo Iki hona hingoa. Ko e motu’a ko Nomu pea ko e finemotu’a ko Iki. Ko e ongo matu’a ko eni mei he ki’i kolo ko Savai’i ‘I Ha’amoa.
Na’a na lahi nofo pe ki hona ‘api ‘uta. Ne ‘i ai e fu’u ifi ‘e ua ne tu’u ‘i hona taa’i fale faka-Tonga mo e faka-Tokelau. Ko ha fu’u ifi ‘Ui mo e fu’u ifi Mea. ‘Aho ‘e taha na’a na fanongo ki he longolongoa’a ‘a e fanga ki’i manupuna pea ne hoha’a’ia ai e finemotu’a. Na’a ne tala leva kia Nomu, ‘’ Nomu, ha’u mu’a ‘o ‘alu ‘o vakai pe ko e ha ‘a e manupuna ‘oku longoa’a ‘I he funga ‘akau?’’
Ne kaka leva e motu’a ki ‘olunga ‘i he fu’u ifi mea ‘o ne fakatokanga’i ha ki’i vai ‘i ‘olunga ‘i ha foi manga tolu ‘o e fu’u ifi ‘oku fa’a taku pe ko e haka. Na’a ne vakai hifo ‘oku ‘i ai ‘a e foi ika ai ‘e ua. Ko ia na’a ne hifo leva ‘o fakaha ki he finemotu’a.
Ko ia ai ne fekau leva ‘e Iki ‘a Nomu ke ‘alu mu’a ‘o ta mai ha tutu pea hae ‘o tauaki ke momoa. Ne hanga atu leva e ongomatu’a ni ‘o filohi. Ne na fakamolu’aki e ike ‘o omi ia ‘o tuku ha tutua pea na hanga leva ‘o ai pea filohi pea na toki hanga ‘o sia’aki ‘a e kupenga ‘o sia fuopotopoto ‘i lalo mo ‘olunga. Pea ‘omi ‘a e la’i kape ‘o faliki’aki a e kato ni. Ko e hingoa ‘o e kato ko eni ko e Kapu. Na’e toki ‘omi e kato ‘o kaka mo e motu’a ki ‘olunga ‘o tata ki ai ‘a e ika, pea ‘ai ki ai e ika fakataha mo e kele mo e vai ne ‘i ai,’ ki he kato’.
FOLAU MAI KUMI VAI KE TUKUANGE AI E IKA’
Hili ia ne fekau leva ‘e Iki ke teuteu ‘ena folau ke kumi ha vai ‘e fe’unga mo e mo’ui ‘a e ika.
Ne ngaahi leva hona vakavaka’amei pea na tuku folau mai. Ne na ‘uluaki afe ‘I Niuafo’ou. Na’a na tukuange ‘ena ika ai. ‘Osi ‘a e uike ‘e taha na’a na vakai ‘oku ‘ikai fe’unga ‘a e ika mo e vai. Ne na to e tata ‘ena ika ‘o fa’o ki he kapu ‘o na tuku folau leva mei Niuafo’ou ki Vava’u ‘o na tau ki he taulanga ko ‘Onetale ‘i he kolo ko Longomapu.
Naa na hake atu leva ‘o tukuange e ika ‘i he vai ‘o Longomapu, pea na to e mamata ‘oku ‘ikai pe fe’unga e vai ni mo e ika’, ‘aki pe ‘uhinga ko e vai ko eni ‘oku fu’u lolotoange ia . Ne tata leva ‘ena ika mei ai ki he kapu ‘ona to e tukufolau mai. Ko e hili ia ‘a e mahina ‘e ua ‘ena nofo ai. ‘I he’ena situ’a mai, na’a na fakahingoa leva e vai ko ia ko e Vai ko ‘Iloa ‘ia Nomu.
Na’a na tau mai ki ha ki’i motu eni ‘e taha pea na fakahingoa ko Nomu mo Iki (ka ‘oku ‘ilo’aki he ‘aho ni ko Nomukeiki / Nomuka Iki.) Ne tukuange atu ‘ena Ika he vai. Ne ‘alu pe taimi fakafanau foki e ika ‘o tokolahi ka e vakai e ongomatu’a kuo fu’u si’isi’i e vai. Ko ia ne folau leva e motu’a ki he motu lahi ke vakai’i na ‘oku ‘I ai ha vai ‘e lahiange ai.
Ne a’u e motu’a ki he motu ‘o vakai ta ‘oku ‘i ai e vai ‘oku lelei ai mo lahi. Ne foki ‘o fakaha ki he finemotu’a ‘ona loto ke ‘ave ika ki motu lahi. Ne na hanga leva ‘o keli ha ki’i luo loloa mei he vai ‘o tau ki tahi pea na fakatafe leva ika ki tahi. ‘I he’ena situ’a na’a na ui leva e motu ko Nomu mo Iki. Ne na fakahake leva ‘ena ika ki fonualahi ‘aki ha peau ‘i he feitu’u na’e ui ko mamaha . Pehe tokua ko e vai fasi’i ko ia na’a na fakahake ai ‘ena ika. Na’e ha’u pe ‘a e peau ‘o na heka ki ai mo ‘ena ika ‘o fakahake ki tahi. Pea na o leva mo ‘ena ika ‘o nofo ‘i he feitu’u ‘e taha pea na fakahingoa ‘a e feitu’u ko ia ko Tuinga Ika.Na’e mahino ko e fonua ko ia ko Nomuka.
‘AVE IKA KI HE TU’I TONGA
Pea ‘i he tauhi he ongomatu’a ‘ena ika ‘o lahi mo lalahi, pea na’a na fakakaukau leva ke toutai’i ‘a e ika ‘o ‘ave ki he Tu’I Tonga. Na’a na ta leva e tutu ke molu pea tauaki pea na’a na hanga leva ‘o hae mo filio’I ia pea sia’aki ‘a e kupenga. ‘I he lava ‘a e me’a ko ia na’a na ‘omi leva ‘a e niu kafa ‘o ta’o pea filio’I ‘o ‘ai ia ko e kafa ‘uto mo e va’e.
Na’a na ‘omi e fau ‘o tu’utu’u ia ‘o kilisi ‘o ha’I ia ko e ‘uto. Na’a na ‘omi ‘a e pule ‘i tahi ‘o foa ia ‘o ‘ai ko e va’e pea na’a na ‘ave leva ‘a e kupenga ko eni ki ano ‘o toutai’i’aki ‘a e ‘ava. Na’a na toutai’i leva ‘o ma’u ‘ena ika pea na fakakaukau ke ‘ave ki he Tu’i Tonga.
Na’a na hanga ‘o ngaohi e ika ko eni pea kofu’aki ia e la’I to pea kofu’aki ‘a e la’i ‘uto pea ‘ave ki he Tu’I Tonga.
Na’a na alu atu ‘o tau ki he feitu’u pea na ui ia ko Tulikaki , koe’uhi ko hono tulikaki ai ‘a e fangota ‘a e ongomatu’a ki he Tu’i tonga. Na’e ‘afio ‘a e Tu’i Tonga ‘I Pangai pea na ‘ave leva ‘o a’u ki he Tu’I Tonga. ‘I he taumafa a e Tu’i ‘I he toutai’ na’a ne fakaha leva ki he ongo me’a ni ‘’Te mo ngaue’aki ‘a e la’i ‘akau ko eni ko e to, ka he’ikai ke mo to e ngaue’aki ‘a e lau’I ‘uto. Ke mo ngaue’aki ‘a e la’i to he ko e ‘akau ‘oku namu kakala mo lelei pea ‘oku ‘aonga ia mo tolonga.
HOKOSIA TAIMI MATE AI E FINEMOTU’A
Ko e talanoa ia ‘o felave’I mo e ‘ava. Ne hokosia e taimi ke malolo ai e finemotu’a, na’a na fakatokanga’i atu he ‘aho ‘e taha ‘a Tei ‘oku ne ‘alu hake ‘I he Hala Pule’anga. Ko ia na’a na ui atu pea ha’u ‘a e tangata ko eni. Na’e talaange leva ‘e he motu’a mo e finemotu’a, ‘’Tei ko e ika ena ko e ‘ava ko ho’o kato ki he Hau. Ko e motu’a (Nomu) ‘e alu ia ‘o hoko ko e maka he Hala Pule’anga, ko e le’ohi ha kakai ‘e ‘alu ke tamate’I ‘a e Ika. Ko Iki ‘e hoko ia ko e tukuhali ke siu takai holo ‘i he vai ‘o le’ohi na’a ‘i ai ha kakai te nau kaiha’asi e ika.
NGAAHI TU’UTU’UNI :
Ko e tu’utu’uni e ika ke pehe ni Tei, ‘’ ‘E ikai ngofua ke ama’i e ika, pea ‘e ‘ikai ngofua ke taa’i’aki ha hele na’a toto pea ‘e ‘ikai ke ngofua ke hoka’i’aki ha tao na’a puna.’’ Ko e ‘u me’a ia na’e tu’utu’uni ‘e he finemotu’a
NGAAHI ME’A ‘E HOKO KA FEHALAAKI TAUHI IKA
Pea ka faifai leva ‘o fehalaaki ‘a e ngaahi me’a ni, pea mahino leva Tei te u ‘asi atu kiate koe, ko e tukuhali. ‘I he ‘eku fotu kiate koe, ko ho’o tali eni e fai kiate au. ‘’ Ke ke ‘omai ha lolo ‘o takai’aki au mo haku tapa’ingatu ke u tokoto ki ai, pea ‘omi ha’aku takapau ke u maloloo ai. Hili ia, pea ke ‘omai ha kava ‘o tuki pea fai mo ha ‘umu ‘o ‘ai ki ai ha puaka ke mahino kiate koe ko ‘eku fakalelei ia mo koe, he kuo ke maumau’i ‘a ‘eku tu’utu’uni kiate koe. Kapau he’ikai fai eni pea mahino leva kiate koe, HE’IKAI KE TO E ‘ASI ‘A E IKA’. Pea kapau te ke tui ki he me’a ko eni ‘e to e foki e ika’ ki hono angamu’a ‘o anga lelei, pea ‘e kei hokohoko atu pe ho’o toutai ‘o ‘ave ki he Hau’.
Ko e ngata’anga ia ‘o e talanoa ki he ‘Ava. Leveleva e malanga kae tau.
