KOE TONGA KITA

Ko e Faka'apa'apa
Ko e motu’aanga ia ‘o e tangata ‘oku hā ai ‘ene laka mei he manu. ‘Oku ‘i ai ‘a e fa’ahinga faka’apa’apa ‘o e fanau kehekehe, pea ‘I ai ‘a e fa’ahinga kakai ia ‘oku ‘ikai ha ‘i honau hisitōlia ha faka’apa’apa, ‘a ia ‘oku e’a mai ‘a e fu’u mā’ulalo ‘o e tu’unga ‘oku nau ‘i ai. Ko e faka’apa’apa 'oku hā lahi ‘i he kau Polinisia, ko e faka’apa’apa ki he mā’olunga. Ko e Tonga, ‘oku faka’apa’apa ki he mā’olunga mo e lahi.
Ko e ngaahi tu’unga faka’apa’apa’ia ‘eni ‘e he Tonga.
( a ) ‘Eiki
( e ) Tamai
( f ) Tuofefine
( h ) Lahi
( I ) ‘Ulumotu’a
( k ) Pekia
Ko e ngaahi me’a ‘oku fakaha’aki ‘a e faka’apa’apa
Ko ‘ete tō’onga
Ko ‘ete lea
Ko ‘ete teuteu
Ko ‘ete tauhi vaha’a
Ko ‘ete ngāue
KO E FAKA'APA'APA KI HE 'EIKI :
‘Oku tapu ‘aupito ke ala pē lakasi ‘a e fofonga ‘o ha hou’eiki, kuopau ke te fakatulou ‘oka kuopau ke te laka pē ala ‘o mā’olunga ange ‘i he ‘eiki. Ko e lea ki he ‘eiki ‘oku pau ai pē ke ma’ulalo kita ‘oku lea ‘i he ‘eiki , ko ia ‘oku fa’a nofo ai ki lalo pe tulolo ‘i he lea kia hou’eiki . Ko e teunga kia hou’eiki ko e ta’ovala mo e kiekie, pau ke nono’o hoto kongaloto , tapu ke tu’u sei pe tekiteki hoto ‘ulu (tukukehe ‘a e faiva). Na’e tapu ‘a e talanoa tuhutuhu, ‘a e kata ‘ehē, lea mo e ma’anga, pau ke nofo fāite ‘a fafine, fakata’ane ‘a tangata , tapu ‘aupito ‘a e laka kai pe inu tu’u. ‘E ‘ikai ha fakaloloa pe nofo tokonaki ‘oka ‘i ai ‘a hou’eiki, ‘ikai ha talanoa tokoto, tali "Koau" ‘a e ui kotoa, tapu kete Koau ki ha taha lolotonga ‘oku nofo ha ‘eiki ‘oku lahiange. ‘Ikai kete laka tatau mo e ‘eiki kuopau kete ki’i mahili kita ki mui. Kovi ‘aupito.ke talanoa ha ‘eiki pea te tu’usi atu, tali ke ‘osi ‘ene lea pea te toki lea. ‘Oku ‘ikai ke keinanga fakataha ‘a e hou’eiki mo e kakai. ‘Oku tapuha ‘a e Kava he ko e me’a tupu’a ia ‘o e fonua, fai ke molumalu ‘o nofo takai fakalelei ko e kakai vale pē ‘oku nau faikava ta’emaau hange ha kaumuli.
KO E FAKA'APA'APA KI HE TAMAI:
Ko e me’a toputapu ‘aupito ‘a e Tamai. Neongo ‘oku te mama’o mo ta’e’ilo’i ‘a e ‘eiki fakafonua ka ko hoto ‘eiki ‘ete tamai. Tapu ke te ala ki hono ‘ulu, ngāue’aki ha me’a ‘oku lave ki hono sino. He ‘ikai ke te kai ‘i hono mohengā, pē ‘i hono leke pē loki pehē, pē kai ha’ane toenga kai. Ka mālōlō ‘ete tamai ‘oku te fu’u taupātetele mo kosi’ulu ‘o nofo tapu kae ‘oua kuo ‘osi ‘a e taimi kuo tu’utu’uni, tapu ai pē ke te hake ki hono fa’itoka. ‘Oku tatau pē ‘a e tapu ‘o e tamai, ta’okete, mehikitanga mo e tama ‘a mehikitanga.
FAKA'APA'APA KI HE TUOFEFINE:
Ko e tapu eni ‘oku mamalu ange fau. ‘Oku tapu ke fale taha ‘a e tuonga’ane mo e tuofefine pē te na nofo fakataha ‘i ha ha’oha’onga, koe’uhi na’a lea kovi taha ka na fanongo ki ai. ‘Oku a’u ‘a e tapu ko ‘eni ki he alafianga. Veitapui ‘a e mali hono tuonga’ane, ‘e ‘ikai te nau mohe fakataha, vala taha pē fanongo taha ki ha talanoa pē lea kovi. Ka fokifā kuo ‘alu atu ‘a e talanoa ‘o lave ki ha kovi ‘e pehe leva, “Puipuiange mo …….. (‘a e alafianga).
Ko e tuofefine ‘e pule ki he tuonga’ane mo ‘ene fānau ‘i he ‘enau mali mo e mate, ka ‘ikai ‘a e tuofefine ko ‘ene fanau ‘e fetongi ia. ‘Oku ‘iai pē ‘a e konga he anga ko ‘eni kuo fakalelei’i ‘e he Lao pea ‘oku totonu ke toe fai pē hano fakalelei ke fe’unga mo e Lao mo e Lotu he ‘oku ngāue kovi’aki ‘e he tokolahi ‘o tupu ai e maveuveu mo e feta’efe’ofa’aki. ‘Oua pē ‘e tamate’i kae fakalelei’I pē he ‘oku ‘iai hono faka’ofo’ofa ‘o e feongo’aki moe fe’aonga’aki. ‘Oku ‘ikai foki pule loa ‘ata’ata pē ‘a e fefine ka na’e ‘iai ‘ene me’a na’e teu ki hono tuonga’ane mo ‘ene fanau, ko e teu ia ‘i he ‘ene ‘ofa ka ‘oku ‘ikai ‘ilo ia ‘ehe kuonga ni ko e ma’u hala ‘o pehee ko e nofo ‘ata pē ‘a e tuofefine ia pea toki ‘alu pē ‘o pule fā’iteliha. ‘Oku mele ai ‘a e vaha’a ko ‘eni na’e mālie hono fai ‘I he ‘ofa mo e faka’atu’i
FAKA'APA'APA KI HE LAHI:
‘Oku mamafa angae ‘a e tu’unga ‘oe fefine ‘ia ‘i he lahi. ‘Oku pau ke toka’i ai pē a e lahi mo hono hako ka ‘oku ‘ikai ke ne fai ha fu’u pule hangē ko e fefine. ‘Oku fa’a fepaki ‘a e lahi mo e fefine ‘i he taimi ni’ihi pea mālohi pē ‘a e fefine neongo ‘ene si’i. Ka fakatou tangata pē fakatou fefine, ‘e mālohi leva ‘a e lahi ‘o fai tu’utu’uni. ‘Oku nau tauhi ‘a e totonu ‘o e fāmili ‘o tukulolo ai pē ki he lahi, ‘oku mālie ‘a e fai pehē ‘a e kau fa’ē ‘eiki ‘oku fakautuutu ai ‘a e toka’i hono ‘eiki mo e melino foki.
FAKA'APA'APA KI HE 'ULUMOTU'A:
Ko e ‘Ulumotu’a ko e lahi ‘i he fāmili pē ha’a. ‘Oku ngali fo’ou pea ongo ma’ama’a ki he kakai Tonga ‘a e ‘Ulu ‘o e Fāmili ki ha ki’i tamasi’i ta’u 21 toki fakanofo Nōpele, kae nofo ‘a e fototehina ‘o e tamai, ka ‘oku ‘ikai ko e ki’i tamasi’i ‘oku ‘Ulu ko e Hingoa ‘o e tamai ka ‘oku ‘ai ki ai. ‘Oku ‘iai pē mo’oni ‘a e teki ki he me’a ni, ka ko e Lao foki ‘oku taki mo pule’i ‘a e fonua mo e kakai, ko e hingoa ai pē ‘oku kei ‘ulu he fāmili, pea ka kuo ‘ai ha taha kei si’i, pea si’i ‘ene ‘ilo mo anga moveu, ko e fo’ui nai ‘o hai? ‘o e fāmili he ‘oku ‘ikai ha ‘amanaki ‘e akonaki ‘e he Lao ‘a e fanau. ‘Oku totonu ke tūkuingata ‘a e fo’i fāmili ko ia ‘i he feinga’i ke ako’i mo tākitala’i ‘a e tamasi’i ‘oku nau ‘ilo ‘e hoko, he kuo pau ‘e fai pē ki he Lao kae teuteu ‘a e fāmili ia ke hoa ‘enau ki’i tangata mo e tu’unga ‘e ui ia ki ai. ‘Oku ‘ilo pē ki he hau ‘a e Lao, kae toe fai pē ‘a e sio ki he kuonga mu’a. Ko e taimi mu’a na’e tukufakaholo ‘a e motu’a mo hono fototehia pea toki hoko ki he fānau. Na’e kau lahi foki ‘a e ‘ilo mo e fakapotopoto ‘i he fili ‘o e hoko, pea na’e fiemālie ‘a e kakai mo e fāmili he ko e meimei lelei taha ia ‘o e fāmili na’e ‘ai kia ‘a e Hingoa ‘o hoko ko e ‘Ulumotu’a. Na’e fa’a fili ‘a e konga ‘eiki neongo ‘ene si’i ‘i he fāmili ni’ihi, kā na’e lahi ange pē hono ngāue’aki ‘o e ‘ilo mo e fakapotopoto. ‘Oku ‘ikai ke hala ‘a e founga faka-Lao, ka e ta’elava ‘a e fatongia ‘o e fāmili ke teuteu hanau ‘Ulumotu’a ‘oku hoa mo e tauhi ‘o e nofo mo e Fatongia ko e ta’emahino mo e fehalaaki ‘e hoko ki he ngaahi fāmili pēhe ni.
Ko e faka’apa’apa ki he Pekia:
‘Oku ‘ikai ha taimi ‘i he hisitōlia ‘o e fonua ni ‘e hā ai hano toki fokotu’u ‘o e faka’apa’apa ko ‘eni. Talu ai pē ‘a e tupu ‘a e kakai ni mo e anga ko e faka’apa’apa ki he Pekia. ‘Oku tatau ‘a e ‘eiki mo e tu’a ‘i he me’a ni. Neongo ko hou’eiki pē na’e fai kiai ‘a e faka’apa’apa kehekehe ka ‘i he mate na’e ‘iai pē ‘a e faka’apa’apa ia neongo ko e tu’a mā’ulalo mei fē, pe ko ha muli ‘e toka’i pē si’i putu.
Tauange mai ke ‘oua na’a hiki ‘a e fo’i ‘ulungaanga mālie ko ‘eni ‘o e Tonga. Ko ha sivilaise ha’u mo e matakali mei fē ‘a e fonua, na’a nau ha’u mei ai. Ko e me’a fakailifia mo fakalilifu ki he Tonga ‘ene hanga ki he kakai ‘o e ‘Otu Fonua ni’ihi, ‘oku nau kai mo faikava he ve’e fale ‘oku ‘iai ‘a e mamahi. Ko Tonga neongo pe ko hai kuo mate ‘e iai pē hono tapu ‘a e fale ‘oku tokoto ai si’I putu. He ‘ikai ifi tapaka, pe kai pe faikava ai ni’ihi. Pehe pe mo e fa’itoka.
‘Oku tau ongo’i mālu’ia ‘i he hoko mai ‘a e mate. He ‘ikai tanu noa pē si’a mate, ‘e ‘iai pē hono lou ‘one’one mo e pata. ‘Oku fakaanga’i ‘e he ni’ihi ‘a e hela mo e ongosia he ouau ‘o e putu ko e sio ia ki he ‘ene mole, ko e fai ‘e ia ko e ongo’i ‘o e hoko ‘a e mate ki ha taha. ‘Ikai ke te fie fakamaau’i ‘a e ongo fakakikihi, he ‘oku tau’ataina pē ‘a e fāmili ki he me’a ‘e fai ki he ‘enau putu, ka ‘oku ‘ikai mato’o ‘i hoto loto ‘ete mālie’ia he ongo’i ‘e he Tonga ‘a e hoko ‘a e mate ki ha taha. ‘Oku ‘iai ‘a e ngaahi Siasi ‘oku nau tu’u ki ‘olunga ‘i he taimi ‘o e Papitaiso ha ki’i valevale ko e faka’apa’apa ki he fakahūmai ha tangata mo’ui ki he Siasi ‘o Kalaisi., Pehe pē mo ha papi he vailahi ‘oku ‘alu a’e kakai ‘o hiva mo lotu ‘i he fakahū koia. Pea te tau fiefia mo faka’apa’apa ki ki he ‘ene hūmai kae tuku ai pē ‘a e hūatu ia, ‘oua ‘e fakamamafa’i. Ka kuo alu tuku ai pe ā ke ‘alu Mo’oni pē ia ‘oku ‘ikai ha me’a ‘e maumau ai pē te ne toe ‘ilo’i ha me’a. ‘Oku ‘ikai ko e fai ni ko ha toe ‘ilo’i ‘e he mate ha me’a ka ko e ongo’i ‘e he mo’ui ‘akitautolu na’e feohi mo ia. Ko e tamasi’ik fakahūmai, ‘oku ‘ikai te tau ‘ilo pe ‘e hūmai ‘o fēfē, ka kuo tau’ilo ia kuo hūatu ‘ene ngāue mo ‘ene mō’ui, na’a tau maheni, ko hoto konga pē kaungā ngāue mo ‘ene mo’ui mo fononga. Nga’ata! Ke ‘ou mai te tau sītu’a mei he faka’apa’apa ki he pekia he ‘oku ‘ō mo e ongo ‘a e tangata totonu pea ko e me’a pau ia ke fai. Ko e ongo’i ‘a e mamalu ‘o e mate kuo hoko ko e tefito’i me’a mo e ‘ofa faka’atu’i ‘e kinautolu kuo hokotonu ki ai ‘a e mamahi ‘o e māvae
KO E TEUTEU:
‘Oku māvahevahe pē teuteu, ko e ta’e’ilo pē‘oku feto’oaki ai ‘o ngali kehe ‘ae fai ‘o e teuteu ‘a e Tonga. Ko e teuteu ko e konga ia ‘o e anga faka-Tonga ko e konga ia ‘o ‘etau faka’apa’apa.
KO E TA'OVALA:
‘Oku māvahevahe pē ‘a e ta’ovala ‘o e sino’i ‘eiki ko e konga kie, lokeha pe ha fa’ahinga falaiiki. ‘oku faka’ahu pē ngaahi ke hoa mo e ‘eiki. Ko e hou’eiki toputapu pe na’e falafatu ‘a e Tu’i Tonga mo e Tamaha. Ko e falavala na’e fa’a tuku tauhi ‘a e falavala ‘o e hou’eiki ni’ihi ‘ikai hohoko hono ngāue’aki.
Na’e konga fala pē faka’ahu pē kuta mei Fisi ‘a e matu’a tauhi fonua pea lā ‘a e kau matāpule. Na’e kehe ‘a e ta’ovala fekau pea kehe ‘a e ta’ovala putu pea kehe ‘a e ta’ovala liongi. ‘Oku fa’a faka’anga’i he kuonga ni ‘a e ta’ovala konga kie ki he putū ka ko e mo’oni ko e sio pē ki he ma’ama’a, ka ‘oku hala ‘aupito. ‘Oku mahino ‘i he teu fakapāpālangi ‘a e kehekehe ‘a e taimi mo e feitu’u mo e tupenu ‘o e kofu. ‘Oku pehe ‘a e sio ‘a e kakai Tonga ‘ilo mo maheni teuteu faka-Tonga ki ha ‘ai noa pē ‘a e fa’ahinga teu ‘ikai ‘ilo hono totonu. ‘I he ‘a’ahi mai ‘a e Kuini ‘o Pilitānia mo e Tiuke ‘o ‘Etinipua ki Tonga ni. Na’e me’a ‘a e Tiuke ki ha ‘eiki nōpele na’e ta’ovala lōua (ko e lokeha na’e ‘ai lalo pea fungani ‘a e kie Hingoa na’e faka’ahu) pea ne ‘eke ki he Kuini Tonga ko e hā ‘oku lōua ai ‘a e ta’ovala ‘o e ‘eiki ko ee pe ‘oku ngofua pē. Na’e mālie’ia ‘a e Kuini Tonga ‘i he tokanga’i ‘e he ‘eiki Pilitānia ‘a e me’a ko ia, pea fielau he ‘oku maheni ‘i he teuteu he ko e hako’i tu’i toe mali mo e tu’i. Na’e tali ‘e he Kuini Tonga, “ ‘oku ngofua pē ‘o ka ‘oku hoa ‘a e ongo ngafingafi ‘oku ‘ai lōua, he ‘ikai fai noa pē. Pea pehē ‘e he tiuke ‘oku pehē pē mo kinautolu kuopau ke hoa ‘a e fa’ahinga tupenu pea toki ‘ai fakataha ‘i ha kofu. Ko e teuteu ko e Faiva na’e fa’u ‘i he ‘ilo mo e māhe ni ‘oku ‘ikai fai noa pē ke fai’aki hoto loto mo ‘ete faingaofua’ia. ‘Oku pupuha’ia ‘a e kau fakamāu mo e kau poto tokolahi he ngaahi fu’u pulupulu mo e tatā ka kuopau ke ‘ai he ko e teuteu ia ‘o e fa’ahinga ko ia. ‘Oua te tau va’inga ‘aki ‘a e teuteu faka-Tonga he ‘etau ta’e ‘ilo mo ‘ikai maheni ki ai he ‘oku tau li’aki hotau faka’ilonga poto ka tau ‘ohofi ‘a e teu muli mo e ta’e‘ilo, pea tau to he vaha’a pe ko e teuteu fe ‘oku te ‘ai, sai ke fekumi ke ‘ilo kakato ki hono ‘ai mo e taimi ‘o e fa’ahinga teu pea te ngali sai mo fiemalie. Ta’ofi ‘a e fai noa he ‘oku iku pe ki he ngali fakapo’uli, pea fa’a tala ai ‘ete mama’o mei he ‘ilo mo e maheni.
KO E TAUHI VAHA'A:
Ko e taha eni ‘i he anga ‘oku ha’i’aki ‘a e fonua ki he fe’ofo’ofani mo e melino. Na’e ‘ikai ngata pē ‘i he fakafonu ki he fe’ofo’ofani mo e fakafāmili ka ki he fakafo’itangata. Na’e tauhi ke lelei mo molumalu pea tupulekina ai ‘a e melino mo fetoka’i’aki. Na’e ‘ikai lava ke mele ‘a e vaha’a na’e matuaki tokanga’i ‘e he kakai ‘o nau loto’aki.
‘Oku pangō he kuo faifai pea tō kehe ‘a e ni’ihi ‘o lau ko hono fai o e tauhi vaha’a ko e fakavaha’a, ‘a ia ‘oku hala mama’o, pea fielau ‘a e hoko ‘a e ngaahi me’a ‘o fakamā ‘i he ngaahi kolo ‘e ni’ihi, ko e fie hā’aki ‘a e me’a ‘oku kovi, ko e taha lelei ‘oku fie hā hono hingoa ‘i ha me’a ‘oku lelei mo ngali tangata. ‘Oku takitaha feinga ‘a e kolo ke foki lelei ha folau mo e talanoa ‘o e ivi mo e lelei ‘o e kainga mo ‘enau anga fakamatapule mo e ma’a ‘o e kolo mo e ha fua ‘a e me’a ngali tangata.. ‘Oku tau ‘ilo pe ‘oku tau holi ke ongoongoa hotau kolo pe vahe. Kae hili ia ‘oku tau’aki fai ‘a e kau fakapo’uli ia ‘e ni’ihi ke ta, mo ngaahi kovi’i ‘a e folau pe pāusi’i honau kakai fefine. ‘E tuku koā ‘a e fonua mo e kolo ‘o hou’eiki ke maumau’i ‘e ha ki’I tokosi’i ta’eako mo ta’elotu, fakapikopiko mo e fakakina. Ko fē ‘a e kakai fakapotopoto ‘o e kolo kuo fakamele’i ai homou fonua ‘e he kakai vale. Vakai! ki he mole ‘a e anga ko ‘eni ‘e maumau ‘a e fonua kae fēfē kuo angi ‘a e kau fakapo’uli pea longo pē ‘o manavahe ki ai ‘a e kau lotū mo e akō. Ko e tefitō, ko e fānau ‘a e kakai fakapotopoto ‘oku pehee. Koe tupu mei he tuku pē ke ‘eva kae fai pē he mātu’a ‘a e kavenga. Mālō si’enau fai ka tenau mole foki ka e hoko atu. Ko e totonu puke ‘a e fanau ‘o tuku kenau fakahela pe mo fekau ke nau ‘alu o fai ‘a e ‘ume’a ‘a e fonua ke nau ‘ilo mo ongo’i ko e me’a ia oku totonu ke fai te nau mamahi’i ‘a e me’a ‘oku nau hela ai.
Tauhi ‘a e vaha’a mo e kaungā’api ha ‘apisia ha’anau ngāue, ha’anau vūlangi, ha’anau kavenga pe kātoanga, fie kaunga fai ma’u pe ko ‘ete fai atu ‘e fai mai ia pea fetu’utaki pehe ‘a e anga ‘o e nofo ko e me’a faka’ofo’ofa
KO E NGAUE:
‘I he kuonga mu’a na’e pau ke ngaue a e tangata mo e fefine kotoa pe koe’uhi na’e nofo popula ‘a e kakai ki he hou’eiki. Ko e ngoue moe fangamanu pe Faiva ki tahi, ko e kokaka’anga mo e lalanga, fangota mo e ha fua pe ‘a e ngaue fakafefine. Ko e fai kotoa ma’a hou’eiki he ‘ikai ta atu ha tutu ‘a e tu’a he kuopau ke tautea. Ko e feime’akai pe na’e fai ma’ata pea na’a mo ia ka lelei ha’ate me’a ‘e ngaahi, ‘e to’o ia ‘o ‘ave kia Houi’eiki. Fakafeta’i ko e ‘Otua ki hono kakai ‘o fou ‘ia Tupou I ke tukuange ‘a e kakai mei he nofo hopoate ke takitaha ngaue ma’anautolu, pea tau’ataina ‘enau foaki ‘i he ‘ofa, ka neongo kuo tuku ‘a e ngaue ma’ae hou’eiki ka ‘oku ‘ikai ko e pehe ke nofo ta’engaue ma’anautolu pea tau’ataina. Pe koe pehe ke nofo ta’engaue ai ‘a e kakai. Kuo pau ke te ngaue ke ma’u ha’ate me’a ke fua ‘aki ‘a e kavenga mo e Tauhi ‘aki ‘a e famili mo fai ‘aki ha me’a ‘oku te loto ki ai. Ko e ngaue ko e lau faka-‘Otua ia ko e tau’ataina mei he ngaue ki ha tokotaha kehe ka kuo pau kete ngaue kita ma’ata. Ko e nofo ta’engaue ko e iku pe ki he’ete popula ki he kakai ‘oku ngaue. Kuo lao’i foki ‘e he pule’anga ‘a e ngaue oku totonu ke fai. Ko e ta’efaka’apa’apa ‘a e fakapikopiko he’e iku ki he kaiha’a , nofo’anga kovi, valakovi ‘a e ni’ihi, Ka ma’u ha me’a ‘a e fakapikopiko ‘oku lahi ki he kole mo e kaka foki. ‘Oku hoko ‘a e tangata fakapikopiko ko e kavenga ‘a e famili mo e kakai kotoa pe ‘oku felave’i mo ia. ‘Oku ikai ngata ‘i he fakapikopiko ‘i he ngaue fakasino, ka ‘oku ‘I ai ‘a e ni’ihi ‘oku a’u ki he fakapikopiko ‘I he fakakaukau. Ko e koto fakapo ki he fonua ‘a e kakai pehe. Kuo pau ke ngaue ‘a e tangata ke mo’ui.
'OKU TUI 'AE FINEMOTU'A KO 'ENI, 'OKU FA'A MALAVA KE TE HANGA 'O TALA 'AE FAKAFOTUNGA 'AE TOKOTAHA 'OKU NE MA'U 'AE FAKA'APA'APA FAKATONGA TOTONU, HE 'OKU 'ASI IA PEA MAHINO LEVA 'AE FOUNGA NE OHI HAKE AI 'AE TOKOTAHA KOIA.
'OKU FA'A SI'ISI'I LEVA 'AE NGAAHI PALOPALEMA KO ;ETE 'ILO'I 'AE FKA'APA'APA FAKATONGA MO HOTO TONGA.
TU'A'OFA ATU.