ME'AKAI TONGA

Ko e ‘uluaki ngaohi kai ‘a e Tonga ko e tunu. Na’e laku pē he malala hoko ai pē mo hono vauvau ‘o e ‘uli. Hoko mo e kofukofu ‘o tunu, fāifāi ai ki he ‘umu, ‘oku kei pulia te’eki ‘ilopau ‘a e kamata ‘o e fei’umu, kā kuo talu ai ‘o fai mai ki he kuonga ni. Ko e founga lelei mo ifo ‘aupito ‘a e ta’o. ‘Oku ma’a mo toe kakato ‘ae ivi ‘o e me’atokoni.
Ko e fa’ahinga me’akai mo hono ngaohi Faka-Tonga
‘Ufi: tunu, ta’o, holoholo ‘ufi, haka, ‘ikai ‘aupito ke lava ‘o ‘ota ha ‘ufi
Talo: ta’o, tunu, haka
Kape: ta’o, haka, mā
Kumala: ta’o, haka, (‘ikai tunu)
Manioke: ta’o, haka, tama ‘o ngaohi’aki ‘a e mā
Mahoa’a: tama pe ‘o feihili, ‘ikai ke kai ‘i ha toe founga
‘Ufilei: ta’o pe mo haka
‘Ulufonua
Mei: ta’o, haka, tunu, mā. Ko e ‘akau ‘ulufonua ‘eni
Hopa: tunu, ta’o, mā, tama (pa’apa’a). Ka momoho ‘oku vai’i ‘o ta’o, kuo haka he Kuo haka he kuonga ni, fakapaku, kai ‘oka Momoho
Siaine: tunu, ta’o, haka, vai’i ka momoho, ‘oku toe fakapaku ‘oka momoho, pea kai mata ‘oka momoho.
Ika
‘Ota ‘a e ika ‘e ni’ihi, ta’o kotoa, ko e ō pē ‘oku ‘ikai ta’o. Tunu, haka,
Ko e feke
‘oku lolo’i ‘o ta’o, haka, ‘ikai ke tunu, koe vale aipē ‘oku lava ke ‘ota. Ko e valea, ko e tona ‘I he kave ‘a ia ‘oku mulu ‘o kofu loufusi mata ‘o ‘ota, ‘oku fa’a tuku ‘o pō tolu pe lahi ange pea toki ma’u. ‘Oku fufulu pea ‘ai ki ha niu taufua. ‘Oku nanamu mālohi ‘aupito ‘a e fa’ahinga ‘ota ko ‘eni.
Ko e 'anga
Ko e ngaohi totonu ‘o e ‘anga ‘oku helehele ‘a e kanomate mo e ‘ate ‘o fio, kofu ‘aki ha loumei ‘o tunu. Kuo haka ‘eni pea kofu loufusi, ko e toki fai pē he ta’e’ilo, ko e kofu totonu ‘o e helefiofio´ ko e loumei mōmoa, pea ‘oku ‘ikai ta’o, ‘oku tunu pē, koe‘uhi ka ‘osi’osi ‘a e loumei ‘e toe fetongi, ‘o fai pehē pē ‘o a’u ki he moho.
Ko e valu
‘Oku ‘ota, ta’o pea haka he taimi ni, ‘ikai ke tunu
Ko e 'atu
‘Ota pe ta’o pea haka he taimi ni, ‘ikai ke tunu
Fonu
Kofu ‘o ta’o e hohoni kuo hele ‘o fio mo ika molu, ‘ikai tunu pē ‘ota. ’Oku ‘ota ‘e he ni’ihi ‘a e ngako ‘o e fonu, ko e ‘umisi pē nai, ka ‘oku ‘ikai ke pehē ‘a e kai ‘o e ika ‘Eiki ni.
Kanahe mo e Ngalau
‘Ota, tunu lousī, ta’o kae kofu, ‘oku ta’o ta’e kofukofu ‘e he ni’ihi, ko e fainoa, ‘oku ‘ikai pehē ‘a e ta’o ‘o e ika ko eni.
Ko e nofu: ‘oku kofu ‘o tunu,
‘Uulua: ta’o pea haka.
‘Ume: ‘oku ta’o pe kofukofu pea toe haka.
Tofua’a: lolo’i ‘o ta’o,
‘Ava: tunu, ta’o, ‘ota.
FINGOTA:
Vāsuva: ‘Ota, toki fai ki mui ni hono haka, ‘ikai ‘aupito ke ta’o.
Tofe: ‘ota pe.
Fotu’ohua: ‘ota
Kaloa’a: ‘ota, vai’i ‘o ta’o, pe haka.
Tukumisi: ‘ota, tunu.
Mehingo: ‘ota, vai'i ‘o ta’o.
To’o: tunu, haka, vai’i.
Kuku: ‘ota.
Tava’amanu: ‘ota, vai’i.
‘Uo: tunu, haka.
Paka: tunu.
Lomu: ‘ota.
Te’epupulu: ‘ota, tunu.
Topulangi: tunu, haka.
‘Umana: tunu, ta’o.
Kolukalu: tunu, ‘ota (‘a ma’anu pe).
‘Ohule: tunu (pusiaki tamaiki).
Palolo: Kofu ‘o ta’o (‘ikai loko faka’aonga’i ‘i Tonga ni).
Muli’one: ‘ota ‘a e to’oto’onga, lolo’i ‘a e sino.
Mula: lolo’i ‘o toki ta’o.
Limu Kehekehe
Fuofua: ‘ota
Tanga’u: kofu ‘o tunu
Puaka: ‘oku ta’o ‘a e puaka lahi mo e iiki
Puaka iiki: ta’o, tunu, haka-tahi, ‘ikai ‘aupito ‘ota. Ko e haka tahi ‘o e puaka´, ‘oku haka’aki ‘a e lau’i vi kei muimui.
Moa: tunu, ta’o lolo’i, haka.
Ko e toki ‘omi ‘a e pulu, ‘ikai hano ngaohi fakafonua ko e lū pe ‘o ta’o. Tatau pe ‘a e pulumata, māsima, kapa, ‘oku luu’i pe ‘o ta’o. ‘Oku pehē mo e kosi, ko e toki ‘omi pea ‘oku ta’o pē.
Ko e kumā: ‘I he kuonga mu’a na’e tunu ‘a e kumaa´ ‘o kai.
Peka: ‘oku tunu, lolo’i ‘o ta’o,
Lupe: ‘oku kofu ‘o ta’o, ‘ikai lolo'i
Puaka kaivao: lolo’i ‘o ta’o, ‘ikai luu’i.
Ko e kiu: ‘Oku kofu ‘o ta’o hangē ko e lupe
Ko e lafu: ‘oku tunu pē
‘Ofato: ‘oku tunu, ‘ota
Ko e fua pe ‘o e malau oku kai, tunu, ta’o pea haka fakapaku.
FAKANEIFUA:
PO'OPO'OI: ko e ma Tonga ‘eni oku tongi ki he hu’a si, kofu loufusi ‘osi angaki.
FAIKAKAI mei, talo, manioke, kape etc. kuo tama ‘o faki ki he loto- tutu.
NGOU'A: ko e lu kuo tuki mo e mahoa’a ‘o ta’o pe tunu, mate’I pea toki ‘ai ki he lolo- Tutu.
HUA: Ko e mahoa’a kuo aki ‘a e hu’a si, toki ‘ai ha lolo ki ai.
MALIMALI: Ko e maho’a kuo takao’aki ha lesi pe hina
‘OTAISI: vau ‘a e kano’I niu mata ki he hu’a si
‘OTAI KEHEKEHE: moli, meleni, vi, mango: hifi ‘a e fo’I akau ‘o heu fakataha mo e niumotu’u.
VAILESI: Oku kofu ‘a e lesi ‘o lolo’I ‘o ta’o. ‘Oku vai’I ‘a e hopa mo e siaine.
Vehihalo:
Fakalate:
KO E TO'UKUTU:. ‘Oku
vai’I ‘a e mahoa’a Tonga oku natu mo e niu motu’u ‘o kofu ‘o ta’o
HAMI: Ko e me’akai ‘eni ‘a e kau Niuafo’ou. Oku nau inu ‘a e niu mata, pea ‘utu ‘a e tahi ki he fo’I niu kuo maha ‘o tuku ai ke pala ‘a e kakano, ko e me’a ifo ‘aupito, ko e kiki ia ‘a e fonua. ‘Oku fa’o kato ‘o tautau ha fo’I niu e 4-10, pea ‘I he ‘ene pala ‘oku ‘omi ha fo’I hami ‘o tu ki he ‘ufi, pe talo, ha pe hange hano kiki pea oku tu ki he lau’I lu ‘o tunu pe ta’o ‘I ui ia ko e lu hami.
LOU’AKAU KAI: Ko e loutalo, kei muka, ‘a ia oku ui ko e lu.
KOFU ‘A E FA’AHINGA ME’AKAI.
MOA: Ka tunu ‘oku kofu loufusi mata, ‘e fua pelu ‘a e tafa’aki mo tafa’aki ke fataulaki ki loto, pea toki ha’u ‘a e ‘ulu mo e mui, pea nono’o pahu’a ‘o fakapona ki ‘olunga. Ka lolo’I ‘o ta’o ‘e pehe’I ‘ toki ta’o.
VAI IKA: ‘Oku kofu hange ko e mkoa, pea no’o ‘o ‘ikai fakapona ki ‘olunga, kae fiema’u pe ‘a e hiku I pahu’a ki he tafa’aki.
LO'I PUAKA; ‘Oku kofu ia ‘o tanaki ki ‘olunga ‘o nono’o hange ko e faikakai, ‘o takai ‘a e pahu’a. ‘Oku pelu lahi ‘a e ‘ul’I kofu.
KOFU FONU: Kofu tanaki ki ‘olunga pea pelu si’I ‘a e ‘ulu’I kofu
PO'OPO'OI: Kofu loufusi angaki, kae ‘ikai pelu ‘a e ‘ulu, ‘oku tuku pe ‘a e hiku’I loufusi ke tu’u ki ‘olunga.
FAIKAKAI KEHEKEHE: Kofu Loufusi angaki pea pelu ‘a e ‘ulu ‘o toki nono’o.
‘OTAI SI: Kofu Loufusi mata ia o tu’u pe ‘a e ‘ulu ki he ‘olunga.
‘OTA IKA: Kofu loufusi mata, tutu’u ‘a e ‘ulu’I kofu.
LOMU: Kofu loupata, kake’I ‘aki ‘a e lau’I fam ko e tapa hine ‘oku ngaue’aki.
KOLUKALU: Ka ‘ota ‘oku kofu’aki ‘a e lau hulufe pea toki kake’I lou si, ka moho ko e lou si pe.
UMANA. Kofu lousi ‘o ta’o
IKA TUNU: Lousi ‘u tunu, loufusi ‘a e ika ni’ihi.
‘Oku ‘ilo’I pe ‘a e me’akai mei he anga hono kofukofu. ‘Oku malie mo ngali poto ‘a e fakakaukau ko ia. ‘Oku fai ta’e’ilo ‘a e kuongani, pea ‘oku lahi ‘a e fehalaaki, mo fevete’aki ‘a e kofukofu me’a tokoni ‘I he pola, ko e kumi ‘a e me’a ‘oku te fiema’u. ‘I he ngaue ‘a e kau ‘iloanga, mo ‘ilo ngaue faka-Tonga, ‘oku maau ‘aupito he oku tuku mai pe ha pola pe ‘umu kuo te ‘ilo leva ‘a e kiki, mo e fakaneifua takitaha ‘I he anga hono kofukofu mo hono no’ono’o. ‘Oku kehekeh pe foki ‘a e lalangai ‘o e ngaahi kato ‘ai’anga kai ni’ihi, ke mahino founga ‘o e me’a oku fai. Na’e matu’aki tu’u lelei ‘a e fau’u mo e fakakaukau’I ‘o e ouau fakafonua I Tonga ni. Ko e ‘’auhia ‘o e’u me’alahi, ko tupu pe mei he ta’e tokanga mo e vave ‘o e laka. Ka oku tau faka’amu ke fai leva ha feinga ke puke ‘a e ngaahi me’a ‘oku toe, mo fakama’opo’opo lelei ‘a e ngaahi me’a fakafonua ke fai ki ai ha mamata ‘I he kaha’u, ki he anga , mo e founga ‘o e fa’ufa’u ‘o e nofo mo e ngaue ‘a e ki’i fonua ni kae ma’uma’u luta ‘a e fa’u, na’e ma’u ai ‘a e ivi ke tu’uaki ‘a e ha’aha’a ‘o e liunga na’e hoko ki he ngaahi fonua mo hono kakai ‘I he senituli ‘e ua pe tolu kuo hiliange. Malo si’I taukave mai ‘a Tonga, pea ‘oku tau fakatauange ke hoko lelei atu ‘a e fonoga ‘I he kaha’u na.
TONGA MO’UNGA KI HE LOTO
Ko e tau fakakai ki he katoanga pe Tauhi vaha’a ‘o hange ko e so, pe fono kava ki he fa’ahinga hua ‘oku fai, na’e ‘ai fakaha’atu’ia ia. Ko e feitu’u’ui faikakai na’e ‘aik kato, pea ko e kofu e tolu ki he kato. Ko e kuonga ni, kuo fakanounou ‘a e langa kato, mo e to’o ‘o e tu’ui ‘o ‘ai ha kato lahi pe ‘e taha ‘o fa’o katoa ki ai ‘a e faikakai kuo ngaahi pe ko e kofu ‘e 20 pe 50, fai atu pe ki he lava. Ko e kato ‘o e faikakai na’e ‘ikai pelu ‘a e fi ‘o e kato ke puli ki loto, na’e fi pe ‘o tuku pe ki tu’a, pea kavei louniu mata pe. Na’e ‘ikai ha kato me’akai moho ‘e ta’e kavei, ko e me’akai mata pe, mo e ika mata pe fingota na’e takitaki he loungutu’o katko, pea pau ke kato mata. Na’e ‘ikai ‘aupito ‘ai ha kato momoa ha me’akai, ko e veve pe, mo e feke momoa na’e ‘ai kato polopola momoa, pehe mo e ma Tonga. Ko e ‘ulufonua mo e ‘fua na’e ‘ai ia he kato momoa. Kuo ‘ai noa pe ‘a e kuonga ni tupu mei he masiva ‘ilo. Na’e kavei ‘a ‘e ‘umukaveitau, ka na’e ‘ikai kavei ‘a e fei’umu holo, na’e to’o pe ‘o taki fakavakavaka. ‘Oku fei’umu holo pe ‘a e fetu’uaki ‘o ha me’a faka’eiki, ko e toki ‘umu pe ‘oku kina puaka pea kaveitau leva ia ‘o ha’amo, ka ‘e holo ai pe hono toe, ka toki kiki ‘aki ha puaka, ika moa kakato pea kavei o ha’amo, ka ko ha konga pe lu, etc, pea ‘umu holo ia. Ko e faikakai ko e ngou’a ‘oku kofu fakamatei pea ta’o pea toki vete ‘o ‘ai mo e lolo. Ko e lu hami faka- Niua ‘oku kofu’aki pe ‘a e lau’I lu ‘a e hami, pea ‘oku no’o fahauaki ‘a e lu, ka kuopau ke ‘ave’aki ai pe ha kaa mata ‘a e fetu’utaki, pe ko e kava lahi pe si’I kae mata he ‘aho kotoa, tapu ‘aupito ke kava momoa, kau ia ki he fakasi’isi’I ‘eiki.
Ko e Fio ‘o e Lomu
Ko e loli kuo vau, ‘o tu’utu’u iiki. Kuo fa’a ngaue’aki ‘a e ika, pe kakala ki mui ni, ka ‘oku ‘ikai ke ifo tatau na’e poto ange pe ‘a e ‘uluaki fa’u ia.
Ko e ‘Ota ngangafu pe na’e fio kakala. Ko e siale tafa, pe no e fa kuo hifi na’e ngaue’aki, ka kuo toe fakalahi foki ‘e kuonga ni pea oku ikai pe ke tuha lelei ‘a e ‘ota nganafu ‘oku ikai ‘ai ai ha niu, ‘oku kofu pe ika, mo e kakala mo e ki’I tahi ke fakahauhau’aki. ‘Oku ‘ikai kato ‘oku to’o hapai pe ‘oku kofu ‘aki ‘a e loufusi mata, pea teu kakala ‘a e ha’inga. Ko e . Ko e ngalau mo e kanahe oku kofu lousi ‘o tunu pea pelu, pe tu’usi ‘a e kau’I Si, ko e O ‘oku ‘ikai tu’usi ka’oku tunu pe mo e kau’isi ‘o fakaloloa pe. Ko e lau’isi mui foki ‘oku te’eki tu’u loloa. Ko e Helefiofio: ‘Oku kofu loumei ia ‘o tunu. Ko e lau si mata ‘o tuusi ‘a e ‘ulu’I kofu, ‘oku pau ke tuku ‘a e valea’ifeke he ngaahi ‘aho, kofu pe mo hoo tahi, fetongi ‘a e tahi he ‘aho kotoa kae ‘oua kuo fe’unga(molu) pea toki fufulu ‘o hofo ki he niu taufua ‘o kofu ki he kai. ‘Oku ota ‘a e hui motu’a ‘o e’anga ka kuo ‘ikai fai ia. ‘Oku tuku ‘a efo’ihui motu’a ‘o e ‘anga’o lau ‘aho pe uike , toki ‘omi ia to’o ‘a e filo ‘I loto ‘o tu’utu’u ki he niu motu’u kuo hui ‘aki ha me’I tahi pea toki kai. ‘Oku kofu loufusi mata. ‘Oku tapu ‘aupito ke hapai he me’akai. Ko e me’a pe ‘a e ‘eiki ‘oku hapai.