TAUMAFA KAVA ‘O E TU’I KANOKUPOLU

HOKOHOKO ‘O E TAUMAFA KAVA ‘O E TU’I KANOKUPOLU

 

 

1. FAKATU’UTA NGAUE KI HE TAUMAFA KAVA ‘O E HAU:

 1) ‘OMI ‘O E NGAUE KI PANGAI

 ‘Omi ‘o e ‘Umu mo e Puaka:

i. (‘omi ‘o e ‘Umu Kaveitau) 

“Fakafeta’i e fei’umu kaveitau” (lea katoa kau Matapule)

ii. (‘omi ‘o e ‘Umu Fakahunga)

“Fakafeta’i e fei’umu fakahunga” (lea katoa kau Matapule)

iii. (‘omi ‘o e ‘Umu Hula)

 “Fakafeta’i e Fei’umu Hula” (lea katoa kau Matapule)

iv. (‘omi ‘o e Puaka Ha’amo)

“Fakafeta’i e fanga Puaka Ha’amo”(lea katoa kau Matapule)

v. (‘omi ‘o e Puaka Hula)

“Fakafeta’i e fanga Puaka Hula” (lea katoa kau Matapule)

vi. (‘omi ‘o e Puaka Toho)

“Fakafeta’i e fanga Puaka Toho” (lea katoa kau Matapule)

 ‘Omi ‘o e Kava:

 

i. (‘omi ‘o e Kava Fuataha)

“Fakafeta’i e to Kava Fuataha” (lea katoa kau Matapule)

ii. (‘omi ‘o e Kava Ha’amo)

“Fakafeta’i e to Kava Ha’amo” (lea katoa kau Matapule)

iii. (‘omi ‘o e Kava Hula)

“Fakafeta’i e to Kava Ha’amo” (lea katoa kau Matapule)

iv. (‘omi ‘o e Kava Toho)

“Fakafeta’i e to Kava Toho” (lea katoa kau Matapule)

v. (Kapau ‘oku ‘omai ki Pangai ha Kava Toho Fakatefisi)

“Fakafeta’i e to Kava Fakatefisi” (lea katoa kau Matapule) 

(‘Omi ‘o e To ki Pangai ke fono’aki e Taumafa)

 “Fakafeta’i e Ngoue Hakoloa” (lea katoa kau Matapule)

 (‘Omi ‘o ha Koloa ki Panga, ‘e fai e fakafeta’i ‘o fakatatau ki koloa ‘oku tuku)“Fakafeta’i e Lalanga” (lea katoa kau Matapule)

 “Fakafeta’i e Koka’anga”   (lea katoa kau Matapule)

KUO ‘AFIO E OLOVAHA:

 2) Fakafeta’i ‘o e Ngaue:

 (Fakafeta’i fetaliaki pe ‘a Motu’apuaka mo Lauaki      -      Longo pe kau matapule katoa)

1. Fakafeta’i e to Kava Fuataha

2. Fakafeta’i e to Kava Ha’amo

3. Fakafeta’i e to Kava Hula

4. Fakafeta’i e to Kava Toho

5. Fakafeta’i e to Kava Fakatefisi - 

‘okapau ‘oku ‘iai ‘e kamata e fakafeta’i mei he  kava fahifahi

6. Fakafeta’i e fei’umu Kaveitau

7. Fakafeta’i e fei’umu Fakahunga

8. Fakafeta’i e fei’umu Hula

9. Fakafeta’i e fanga Puaka

10. Fakafeta’i e fanga Puaka Ha’amo

11. Fakafeta’i e fanga Puaka Hula

12. Fakafeta’i e fanga Puaka Toho

13. Fakafeta’i e ngoue - 

‘okapau ‘oku ‘iai ha to ‘iai

 3) Fakatu’uta mo e Huohua’i:

 Motu’apuaka: “Fakatu’u mai”

 “Ko e ngaue ke Fakatu’uta”

 Kau Ngaue: “Kuo lava”

 Motu’apuaka: “Takatu’u mai”{

 “Takatu’u mai ke tokolahi”

 “Ko e ngaue ke huohua’i”

 (kamata mei he ‘Umu Kaveitau)

 “’Ufi, lelei e ngaue” (lea katoa kau matapule)

 (hoko e ‘umu Fakahunga)

 “‘Ufi loelei e ngaue” (lea katoa kau matapule)

 (hoko e ‘umu Hula)

 “’Ufi lelei e ngaue” (lea katoa kau matapule)

 4) Lau ‘o e Ngaue:

 Motu’apuaka: “Takatu’u mai”

 “Ko e ngaue ke lau”

(Kamata mei he ‘umu Kaveitau ‘o kamata leva hono lau 1,2,3,4,5,6,7,8,9, ko ‘ene  10 pe pea kaila e tangata ngaue hono ua “taha”.  Kapau e a’u ki he 100 pea ‘e  kaila leva e tangata ngaue hono tolu “taha”)

“Fakafeta’i e fei’umu Kaveitau” (lea katoa e kau matapule)

(Kuopau ke lau ki he ‘ene ‘osi pea hoko leva mo e ‘umu fakahunga.  Kapau ‘oku  ‘ikai a’u e ‘umu ki he 10 ‘e kei Fakafeta’i pe, pea lea katoa e kau matapule)

“Fakafeta’i e fei’umu Fakahunga” (lea katoa e kau matapule)

 (Lau e ‘umu Hula)

“Fakafeta’i e fei’umu Hula” (lea katoa e kau matapule)

                        (Lau e puaka Ha’amo)

“Fakafeta’i e fanga puaka Ha’amo” (lea katoa e kau matapule)

 

 (Lau e puaka Hula)

“Fakafeta’i e fanga puaka Hula” (lea katoa e kau matapule)

 (Lau e puaka Toho)

“Fakafeta’i e fanga puaka Toho” (lea katoa e kau matapule)

 (Kapau ‘oku ‘iai ha Kava Toho Fakatefisi pea ‘e kamata hono lau ‘o e kava mei he :

 

Kava Fahifahi pea kava no’o pea toki hoko e Kava Fuataha)

“Fakafeta’i e to kava” (lea katoa e kau matapule)

“Fakafeta’i e to kava”         (lea katoa e kau matapule)

 

“Fakafeta’i e to kava Fuataha (lea katoa e kau matapule)

 (Lau e kava Ha’amo)

“Fakafeta’i e to kava Ha’amo” (lea katoa e kau matapule)

 

 (Lau e kava Hula)

“Fakafeta’i e to kava Hula” (lea katoa e kau matapule)

 (Lau e Kava Toho)

“Fakafeta’i e to kava Toho: (lea katoa e kau matapule)

 (Lau e Kava Toho Fakatefisi)

“Fakafeta’i e to kava Toho Fakatefisi”(lea katoa e kau matapule)

 (Lau e to)

Fakafeta’i e Ngoue (lea katoa e kau matapule)

 

5) Fakaha e Ngaue:

(Ta’utu kotoa e kau ngaue ‘i mui he ngata’anga ‘o e ‘Umu Kaveitau pea kaila leva honau taki ‘o fakaha e ngaue)

 Taki Ngaue: “Ko e mu’a’aki ‘o e ngaue ko e Kava ……………………………”

 Kau Matapule: “Fakafeta’i e to kava  ………………………

 (‘oku kamata ma’u pe mei he Kava ‘o toki faka’osi ki ‘Umu Kaveitau.  Ko e ‘osi pe lau e ngaue pea nau tu’u ‘o foki he hala ki honau nofo’anga)..............................

2. TEU ‘O E TAUMAFA KAVA:

Motu’apuaka “Fakalelei’i mai ho’omou tou’a.  Pea kumi ha’amou tokonaki”

 “ “Takatu’u mai”

 Tovi: “Ko e hala eni”

 Motu’apuaka: “Tauhi e kava toho ke holo.

 “ “Hoka, pea hoka fakatu’ungauho”

 “ “Tauhi ‘a e tu’ungauho ‘o holo”

 (Lolotonga hono fakama’a ‘o e kava kuo ‘omai e fala mo e maka tuki’anga kava, kamata hono tuki ‘o e  kava)

 Motu’apuaka: T”akatu’umai ko e ngaue ke fakaavaava”

 Tovi: “Ko e hala eni”

(hiki e maka. ‘Omai e kumete.  To’o e fala ‘e he Angaikava mata’u ‘o hua’i e kava ki he Kumete)

Tau Kava “Taumafa e na’e holo”

Motu’apuaka: “Kuo holo, tuku atu, tukumalie pe kae palu, tafoki kimoua, pea ui ha’amo vaiu”

Angaikava: “Vai”

Motu’apuaka: “Vai taha”

 “ “Ta’ofi e vai”

 “ “Palu pea fakatatau pea tui hao fakama’u”

 “ “Palu kilalo pea ‘ai ange ‘a e fau”

 Matapule: “Fau e kuopulonga”

 (malanga ‘a e matapule)

3. TAIMI ‘O E FONO:

 Motu’apuaka: “Takatu’u mai”

 Tovi: “Ko e hala eni”

 Motu’apuaka: “Ko e ngaue ke fakalelei’i”

 “ “Takatu’u mai.  Tauhi mai ‘a e ‘umu hula kimu’a ni ke fono’aki ‘a e taumafa  kava”

 Motu’apuaka: “Fakalanga ‘a e puaka ‘o tafa”

 “ “’Omai e ate ki mu’a ni”

 “ “To’o ki tu’a e ‘ufi ‘o Lau”

 Lau ngaue: “matelau …………………… kau ‘ufi”

 Motu’apuaka: “To’o e Fakala’a ki mu’a, vahe puaka ki he tu’unga ‘e ua, keu mua moe keumui ki  he tu’unga mata’u, keumua mo e keu mui ki he tu’unga hema ……………………….”

Motu'apuaka: “To’o e ‘ufi e ua nga’ahoa, ‘omai fakataha mo e Fakala’a kimu’a ni ko e fono e taumafa”

Motu'apuaka: “’ave tu’unga hema kia Lauaki mo ‘ene fa’ahi ‘alofi, ‘omi ha’aku fono pea tufa ki  he ‘eku fa’ahi ‘alofi 

Motu'apuaka: “’ave e ‘ulu mo e toenga kia Vaha’i …………………..”

Motu'apuaka: “ha’u e tokotaha ‘oku to’o e fono ‘a  Tupou …………………………………., ui ha’amou  mokopuna ke ha’u ‘o ave ho’omoiu fono”

4. FAKATAU ‘O E KAVA:

 (fakatau kava mei he fa’ahinga ‘oku pongipongi pea hange ko e Hiifaki Kalauni ‘oku ‘omai ia mei  Kano ‘o  ‘Upolu.)

 Angaikava: “Kava kuo heka”

 Motu’apuaka: “’Omi ia ki henima’a Tupou”

 Angaikava: “Ko e toe e taumafa”

 Motu’apuaka: “Tuku ia ma’ae aukava”

 Vaha’i: “Ko e ngata e ma’u kava”

 Motu’apuaka: “Hiki e tou’a”

 

(HA’ELE ‘A TUPOU, 

LAVA E TAUMAFA KAVA ‘O E TU’I KANOKUPOLU)

Published by BIANNI MAFILE'O. 28/12/2019

SOURCE: TALAKAFAKAFONUA 'O TONGA.

CONCILED: 'AMI MAFILE'O LATU.

HA'A TU'I KANOKUPOLU

KO E FAKAMATALA KE TOE MAHINO ANGE 'AE 'UHINGA 'OE HA'A TU'I KANOKUPOLU. 

By: Bianni Mafileo

Ha’a Tu’i Kanokupolu

 

Na’e ‘ave ‘a Mo’ungamotu’a ‘o Tu’iha’atakalaua pea hiki mei Olotele ki he kauhala ki tahi ‘o nofo ‘i Fonuamotu. Talu ai mo e ui ‘a e vahe lalahi ‘o Tonga ko ‘Uta mo Lalo. ‘Oku kei taku ‘o a’u ki he ‘aho ni ‘a e Kauhala’uta mo e Kauhalalalo. Ko ‘Uta ‘a e Tu’i Tonga, ko Lalo ‘a e Ha’atakalaua mo Kanokupolu.

Na’e fokotu’u he’e Tu’iha’atakalaua ko Mo’ungatonga, ‘a e ha’a tu’i fo’ou ‘o nofo ki ai hona foha ko Ngata, pea ui ia ko e Tu’i Kanokupolu. Ko e ma’u ‘a e hingoa ko eni mei Ha’amoa , he koe fa’e a Ngata ko e ‘ofefine ‘o e ‘Eiki ko ‘Ama mei Safata. Na’e tupu vave mo kaukaua ‘a e ivi ‘o e ha'a fo’ou ni, ‘asili ko e kainga Ha’amoa na’e nofo mo Ngata, pea nau nofo he mui fonua fakahihifo ‘o Tonga, ko e feitu’u lausi’i, pea lahi ‘enau feinga ‘o malohi ai honau sino mo honau ‘atamai ‘i he feinga ke mou’i . Ko e taha nai ia ‘o e ‘uhinga ‘o ‘enau fie nofo hihifo ko e lausi’i ‘o faingofua ‘oe le’o.

Na’e toe ‘i ai ‘a e ongo ‘eiki na’e ha’u mo Ngata, ko Vaoloa (Nuku) mo Halakitaua (Niukapu) na’e ui kinautolu ko e ‘ulutolu . Ko e fa’u ia ‘a e kau Ha’amoa, ko e fakamanavahe ki Tonga ni, ‘i he fanongo ko e hau eni tokua ‘oku ‘ulutolu. ‘Oku pehe ‘a e tala, tokua na’e fata atu ‘a Ngata ki Pangai kuo ai ‘a e fu’u la ‘o takai’aki ‘a e tokotolu hange pe ha tokotaha. Ko Vaoloa ko e tehina mo’oni ia ‘o Mo’ungatonga, pea ko Halakitaua ko e tamai taha pe ia mo Ngata ‘ia Mo’ungatonga .

Na’e maau mo malohi ange fa’u ‘a e ha’a ko eni. Na’e fa’u honau mala’e mo honau ouau‘o maau ‘aupito. Na’e taimi si’i pe kuo ongo’i ‘e he ongo ha’a mu’omu’a ‘a e tupu vave ‘a e ivi ‘o e ha’a fo’ou, pea na’e teki kotoa ki ai ‘a e fonua. Na’e vave leva ‘a e ‘omi Moheofo mei he Tu’i Kanokupolu, pea fakautuutu ai pe ‘a e vae ‘o e holoa atu ‘a e Tu’iha’atakalaua . Na’e toe ava ‘o ta’u lahi mo e ‘ikai ha Tu’iha’atakalaua. Pea toki tuku ange ‘e Maealiuaki pea pehe pe mo hono foha ko Mulikiha’amea. Na’a na pekia pe, pea toe ava ai e tu’unga ‘oe ha’a tu’I ni ‘o ‘ikai toe fakanofo ki ai ha taha.  ‘Oku mahino pe ‘a e vave mo kaukaua ‘a e Ha’a Tu’ikanokupolu pea tu’uloa ‘enau pule ko ‘enau fakatokilalo hakeaki’I e lotu faka-Kalisitiane pea feongoongoi mo honau ngaahi kainga.

Ko kinautolu na’e hoko ko eTu'i Kanokupolu:

1. Ngata (foha ‘o eTu'i Ha'atakalaua ko Mo'unga'otonga)   

        1620 nai

2. Atamata'ila 

3. Mataeleletu'apiko

4. Mataele Ha'amea

5. Vuna Tu'i'oetau

6. Ma'afu'otu'itonga

7. Tupoulahi

8. Maealiuaki (na’e tuku ‘a e Tu'i Kanokupolu kae hoko ko e 

        Tu'i Ha'atakalaua)

9. Tu'ihalafatai (na’e fe’iloaki mo Captain Cook he 1777)

10. Tupoulahisi'i

11. Mulikiha'amea (‘alo ‘o Maealiuaki na’e hoko mo ia ko e 

        Tu’i Ha’atakalaua)

12. Tupoumoheofo 

13. Mumui

14. Tuku'aho

15. Ma'afu'olimuloa

16. Tupoumalohi

17. Tupouto'a  (1812 – 1820)

18. Aleamotu'a  (1826 – 1845) 

19. Siaosi Tupou I  (1845  - 1893) 

20. Siaosi Tupou II  (1893  - 1918)

21. Salote Tupou III  (1918  - 1965)

22. Taufa'ahau Tupou IV  (1965  - 2006)

23. Siaosi Tupou V 

24. Tupou VI                                  (CURRENT MONARCH)

TALAFAKAFONUA 'O TONGA.

Published by Bianni Mafile'o 28 DECEMBER 2019  5:50PM

Conciled by 'Ami Mafile'o Latu.

KO E FOUNGA TOTONU 'O HONO FAKAHOKO 'OE PONGIPONGI 'O HA FA'AHINGA HINGOA MO HONO FOUNGA.

KO E FOUNGA TOTONU 'O HONO FAKAHOKO 'OE PONGIPONGI 'O HA FA'AHINGA HINGOA MO HONO FOUNGA.

 

Ko e Pongipongi Hingoa 'O ha MATAPULE FAIFATONGIA, Kau atu ki ai moe konga si'i 'oe Fakanofo PONGIPONGI 'OE HINGOA NOPELE.

 

Ko e fakama’u ia ‘o e hingoa. ‘Oka fakanofo ha hingoa, ‘oku ui ‘a e funga kava ‘aki ‘a e hingoa, hili ia ‘e ha’u leva ‘a e toko taha ‘oku hingoa mo ha’ane kava mo ha ‘umu ko ‘ene ‘uluaki faikava ia ‘i Pangai hili ‘a e ui hono hingoa. ‘Oku fa’iteliha pe ‘a ia ‘oku hingoa ki he lahi ‘o e fei’umu ‘e ha’u mo ia.

Ka fai ha pongipongi ‘a Ha’a Ngata pe Ha’a Havea, ‘oku ui ‘aki leva ‘i he taimi ‘e tauhi ai ‘a e ngaue kae toki fakatau ‘a e kava, hange ko ‘eni. Ka ko e pongipongi ‘a Ha’a Ngata ‘e tauhi ia. “Ko e pongipongi ‘a Ha’a Havea.” Pea ka ko ha pongipongi ‘a Ha’a Havea, ‘e tauhi ia “Ko e pongipongi ‘a Ha’a Ngata.” ‘Oku ui ia ko e pongipongi fe’aveaki. ‘Oku ‘ikai pau ke pehe ha pongipongi kehe, ‘oku fa’iteliha pe ‘a e Hau ia pe tauhi kia hai ‘a e ngaue. Ko e ngata pe ‘i he pongipongi ‘a Ha’a Ngata mo Ha’a Havea ‘oku pau ke fe’aveaki. Ko e fakafeta’i ‘e fai ia ‘e ha matapule ‘a e hou’eiki ‘o e ongo Ha’a ko ia.

Ko e pongipongi ‘o ha Hingoa Nopele ‘oku fai ia ‘e he kainga ‘o e nopele ‘o anga pehe ni:

**‘Oku fakakakato ‘a e pangai ‘aki ‘a e fakahokohoko ‘o e kava, fakakakato ‘a e ‘umu kae’uma’a ‘a e puaka, ko e ouau ‘o e taumafa kava ‘oku mahino ‘e fai e milolua pea ‘oku ngaohi mo hono fono pea kuo pau aipe ‘e fai e teuteu ke kakato ‘a kinautolu kotoa ‘e ‘I he ‘alofi he fono ‘o e taumafa kava.

**‘Oku ngaohi e vala ‘o e tokotaha ‘oku pongipongi pea toe ngaohi mo e ‘afio’anga.   ‘I he fakahikihiki ‘o e Fatongia ko ‘eni ko e me’a ‘oku ‘ikai fakangatangata e teuteu ‘oku fakatu’uta ka ‘oku tuku pe ki he faiteliha ‘a e kainga ki he’enau ‘ofa ‘I honau ‘eiki,  Ko e ta’ovala ‘o e ‘eiki ni ‘e teuteu’I ia he’ene fa’e.

**Teuteu’I e kau fakatau kava pea pehe pe kiate ia te ne fakatau e taumafa.  Ko Ha’a Ngata ia ‘e toki tokoni pe ia’okapau ‘e tokosi’I e kau fakatau kava.

**‘Oku nofo’I he’e kainga ‘o e tokotaha ‘oku pongipongi ‘a e tu’a tou’a, ‘aia ko e tou’a pea hoko atu e tou’a ‘eiki pea tou’a taupe pea nofo’I mai leva he’e kainga ‘a e tu’a tou’a.

**Ko e kau matapule kotoa ‘a e tokotaha pongipongi kuopau ke nau kau kotoa, ‘akinautolu kuo ‘osi fakanofo pea lava ai leva mo e ngaahi Hingoa matapule ‘oku kei longo te’eki fakanofo.’aia ko e me’a ia ‘a e ngaahi kolo ‘o e tokotaha fakanofo ke fakahoko ki honoau ‘eiki ke inu kotoa aileva ‘a e ngaahi Hingoa ‘I hono Pongipongi.

Ko e ngaahi Fatongia kotoa pe ‘I he Pangai ‘oku fakahoko ia ‘e Ha’a Ngata ‘o hange ko e:-

** Lau ngaue mo hono fakaha (tukukehe pe ‘a e fakaha ‘o ha koloa fakafefine ‘o hange ko e Vala mo e ‘afio’anga ‘e fakaha pe ia ‘e ha fefine mei he kainga ‘o e tokotaha ‘oku Pongipongi)

** Teuteu e tokonaki mo e vai

** Milolua, tou’a, ongo angai kava, hoka kava

** Teuteu e fono pea mo hono nofo’i

Ko e kai fono ‘oku fai ia ‘e he mokopuna ‘eiki ‘o e tokotaha ‘oku ‘iai ‘ene fono ‘I he taumafa kava,  ‘Oku ne fie fakahaha ‘a ‘ene fekau’aki mo e tokotaha ko ia pea ‘e ‘ikai fehu’ia ‘a ‘ene kaifono ‘iate ia.

Ko Tufa ‘Inasi:

‘Oku tatau pe ‘a e tufa ‘inasi ‘i he me’a kotoa pe. ‘Oku pau ke mu’omu’a  ai pe ‘a e ‘eiki lahi taha, pea hokohoko ai pe ‘o fakatatau ki he tu’unga ‘o e ‘eiki taki taha ‘i he me’a ‘oku fai. Ko e lahi pe si’i ‘o e ngaahi ‘inasi ‘e toki fakafuofua ia ‘e he tokotaha ‘oku tufa ki he anga ‘o e holo mai, kae kehe he’ikai liua ‘e he ivi lahi ‘a e tu’unga ‘o e ‘eiki. ‘Oku ‘ikai ‘ave ha konga me’a ki ha ‘eiki, ko e me’a kakato pe.

Ko e hokohoko ‘eni he tufa ‘oku fai tu’unga ‘I he me’a oku fai. Ka ko ha mali pe me’a faka’eiki, ‘e mu’a ai pe ‘a e ‘eiki he tamai, toki hoko ai ‘a e fa’e. Ko ha pongipongi ‘e ‘alu fakaha’a ia. Ko ha katoanga ‘e hokohoko ‘eiki fakasino ia, tuku kehe kapau ko ha katoanga ‘a ha taha ‘e hokohoko ia I he tu’unga ‘oona oku ‘a’ana ‘a e katoanga.

PUBLISHED BY BIANNI MAFILE'O 26/12/2019

SOURCE: Komiti Talafakafonua 'o Tonga, Nuku'alofa Tonga.

Conciled: 'Amilali Mafile'o Latu.