HA'A TU'I KANOKUPOLU

KO E FAKAMATALA KE TOE MAHINO ANGE 'AE 'UHINGA 'OE HA'A TU'I KANOKUPOLU. 

By: Bianni Mafileo

Ha’a Tu’i Kanokupolu

 

Na’e ‘ave ‘a Mo’ungamotu’a ‘o Tu’iha’atakalaua pea hiki mei Olotele ki he kauhala ki tahi ‘o nofo ‘i Fonuamotu. Talu ai mo e ui ‘a e vahe lalahi ‘o Tonga ko ‘Uta mo Lalo. ‘Oku kei taku ‘o a’u ki he ‘aho ni ‘a e Kauhala’uta mo e Kauhalalalo. Ko ‘Uta ‘a e Tu’i Tonga, ko Lalo ‘a e Ha’atakalaua mo Kanokupolu.

Na’e fokotu’u he’e Tu’iha’atakalaua ko Mo’ungatonga, ‘a e ha’a tu’i fo’ou ‘o nofo ki ai hona foha ko Ngata, pea ui ia ko e Tu’i Kanokupolu. Ko e ma’u ‘a e hingoa ko eni mei Ha’amoa , he koe fa’e a Ngata ko e ‘ofefine ‘o e ‘Eiki ko ‘Ama mei Safata. Na’e tupu vave mo kaukaua ‘a e ivi ‘o e ha'a fo’ou ni, ‘asili ko e kainga Ha’amoa na’e nofo mo Ngata, pea nau nofo he mui fonua fakahihifo ‘o Tonga, ko e feitu’u lausi’i, pea lahi ‘enau feinga ‘o malohi ai honau sino mo honau ‘atamai ‘i he feinga ke mou’i . Ko e taha nai ia ‘o e ‘uhinga ‘o ‘enau fie nofo hihifo ko e lausi’i ‘o faingofua ‘oe le’o.

Na’e toe ‘i ai ‘a e ongo ‘eiki na’e ha’u mo Ngata, ko Vaoloa (Nuku) mo Halakitaua (Niukapu) na’e ui kinautolu ko e ‘ulutolu . Ko e fa’u ia ‘a e kau Ha’amoa, ko e fakamanavahe ki Tonga ni, ‘i he fanongo ko e hau eni tokua ‘oku ‘ulutolu. ‘Oku pehe ‘a e tala, tokua na’e fata atu ‘a Ngata ki Pangai kuo ai ‘a e fu’u la ‘o takai’aki ‘a e tokotolu hange pe ha tokotaha. Ko Vaoloa ko e tehina mo’oni ia ‘o Mo’ungatonga, pea ko Halakitaua ko e tamai taha pe ia mo Ngata ‘ia Mo’ungatonga .

Na’e maau mo malohi ange fa’u ‘a e ha’a ko eni. Na’e fa’u honau mala’e mo honau ouau‘o maau ‘aupito. Na’e taimi si’i pe kuo ongo’i ‘e he ongo ha’a mu’omu’a ‘a e tupu vave ‘a e ivi ‘o e ha’a fo’ou, pea na’e teki kotoa ki ai ‘a e fonua. Na’e vave leva ‘a e ‘omi Moheofo mei he Tu’i Kanokupolu, pea fakautuutu ai pe ‘a e vae ‘o e holoa atu ‘a e Tu’iha’atakalaua . Na’e toe ava ‘o ta’u lahi mo e ‘ikai ha Tu’iha’atakalaua. Pea toki tuku ange ‘e Maealiuaki pea pehe pe mo hono foha ko Mulikiha’amea. Na’a na pekia pe, pea toe ava ai e tu’unga ‘oe ha’a tu’I ni ‘o ‘ikai toe fakanofo ki ai ha taha.  ‘Oku mahino pe ‘a e vave mo kaukaua ‘a e Ha’a Tu’ikanokupolu pea tu’uloa ‘enau pule ko ‘enau fakatokilalo hakeaki’I e lotu faka-Kalisitiane pea feongoongoi mo honau ngaahi kainga.

Ko kinautolu na’e hoko ko eTu'i Kanokupolu:

1. Ngata (foha ‘o eTu'i Ha'atakalaua ko Mo'unga'otonga)   

        1620 nai

2. Atamata'ila 

3. Mataeleletu'apiko

4. Mataele Ha'amea

5. Vuna Tu'i'oetau

6. Ma'afu'otu'itonga

7. Tupoulahi

8. Maealiuaki (na’e tuku ‘a e Tu'i Kanokupolu kae hoko ko e 

        Tu'i Ha'atakalaua)

9. Tu'ihalafatai (na’e fe’iloaki mo Captain Cook he 1777)

10. Tupoulahisi'i

11. Mulikiha'amea (‘alo ‘o Maealiuaki na’e hoko mo ia ko e 

        Tu’i Ha’atakalaua)

12. Tupoumoheofo 

13. Mumui

14. Tuku'aho

15. Ma'afu'olimuloa

16. Tupoumalohi

17. Tupouto'a  (1812 – 1820)

18. Aleamotu'a  (1826 – 1845) 

19. Siaosi Tupou I  (1845  - 1893) 

20. Siaosi Tupou II  (1893  - 1918)

21. Salote Tupou III  (1918  - 1965)

22. Taufa'ahau Tupou IV  (1965  - 2006)

23. Siaosi Tupou V 

24. Tupou VI                                  (CURRENT MONARCH)

TALAFAKAFONUA 'O TONGA.

Published by Bianni Mafile'o 28 DECEMBER 2019  5:50PM

Conciled by 'Ami Mafile'o Latu.