TAUMAFA KAVA ‘O E TU’I KANOKUPOLU

HOKOHOKO ‘O E TAUMAFA KAVA ‘O E TU’I KANOKUPOLU

 

 

1. FAKATU’UTA NGAUE KI HE TAUMAFA KAVA ‘O E HAU:

 1) ‘OMI ‘O E NGAUE KI PANGAI

 ‘Omi ‘o e ‘Umu mo e Puaka:

i. (‘omi ‘o e ‘Umu Kaveitau) 

“Fakafeta’i e fei’umu kaveitau” (lea katoa kau Matapule)

ii. (‘omi ‘o e ‘Umu Fakahunga)

“Fakafeta’i e fei’umu fakahunga” (lea katoa kau Matapule)

iii. (‘omi ‘o e ‘Umu Hula)

 “Fakafeta’i e Fei’umu Hula” (lea katoa kau Matapule)

iv. (‘omi ‘o e Puaka Ha’amo)

“Fakafeta’i e fanga Puaka Ha’amo”(lea katoa kau Matapule)

v. (‘omi ‘o e Puaka Hula)

“Fakafeta’i e fanga Puaka Hula” (lea katoa kau Matapule)

vi. (‘omi ‘o e Puaka Toho)

“Fakafeta’i e fanga Puaka Toho” (lea katoa kau Matapule)

 ‘Omi ‘o e Kava:

 

i. (‘omi ‘o e Kava Fuataha)

“Fakafeta’i e to Kava Fuataha” (lea katoa kau Matapule)

ii. (‘omi ‘o e Kava Ha’amo)

“Fakafeta’i e to Kava Ha’amo” (lea katoa kau Matapule)

iii. (‘omi ‘o e Kava Hula)

“Fakafeta’i e to Kava Ha’amo” (lea katoa kau Matapule)

iv. (‘omi ‘o e Kava Toho)

“Fakafeta’i e to Kava Toho” (lea katoa kau Matapule)

v. (Kapau ‘oku ‘omai ki Pangai ha Kava Toho Fakatefisi)

“Fakafeta’i e to Kava Fakatefisi” (lea katoa kau Matapule) 

(‘Omi ‘o e To ki Pangai ke fono’aki e Taumafa)

 “Fakafeta’i e Ngoue Hakoloa” (lea katoa kau Matapule)

 (‘Omi ‘o ha Koloa ki Panga, ‘e fai e fakafeta’i ‘o fakatatau ki koloa ‘oku tuku)“Fakafeta’i e Lalanga” (lea katoa kau Matapule)

 “Fakafeta’i e Koka’anga”   (lea katoa kau Matapule)

KUO ‘AFIO E OLOVAHA:

 2) Fakafeta’i ‘o e Ngaue:

 (Fakafeta’i fetaliaki pe ‘a Motu’apuaka mo Lauaki      -      Longo pe kau matapule katoa)

1. Fakafeta’i e to Kava Fuataha

2. Fakafeta’i e to Kava Ha’amo

3. Fakafeta’i e to Kava Hula

4. Fakafeta’i e to Kava Toho

5. Fakafeta’i e to Kava Fakatefisi - 

‘okapau ‘oku ‘iai ‘e kamata e fakafeta’i mei he  kava fahifahi

6. Fakafeta’i e fei’umu Kaveitau

7. Fakafeta’i e fei’umu Fakahunga

8. Fakafeta’i e fei’umu Hula

9. Fakafeta’i e fanga Puaka

10. Fakafeta’i e fanga Puaka Ha’amo

11. Fakafeta’i e fanga Puaka Hula

12. Fakafeta’i e fanga Puaka Toho

13. Fakafeta’i e ngoue - 

‘okapau ‘oku ‘iai ha to ‘iai

 3) Fakatu’uta mo e Huohua’i:

 Motu’apuaka: “Fakatu’u mai”

 “Ko e ngaue ke Fakatu’uta”

 Kau Ngaue: “Kuo lava”

 Motu’apuaka: “Takatu’u mai”{

 “Takatu’u mai ke tokolahi”

 “Ko e ngaue ke huohua’i”

 (kamata mei he ‘Umu Kaveitau)

 “’Ufi, lelei e ngaue” (lea katoa kau matapule)

 (hoko e ‘umu Fakahunga)

 “‘Ufi loelei e ngaue” (lea katoa kau matapule)

 (hoko e ‘umu Hula)

 “’Ufi lelei e ngaue” (lea katoa kau matapule)

 4) Lau ‘o e Ngaue:

 Motu’apuaka: “Takatu’u mai”

 “Ko e ngaue ke lau”

(Kamata mei he ‘umu Kaveitau ‘o kamata leva hono lau 1,2,3,4,5,6,7,8,9, ko ‘ene  10 pe pea kaila e tangata ngaue hono ua “taha”.  Kapau e a’u ki he 100 pea ‘e  kaila leva e tangata ngaue hono tolu “taha”)

“Fakafeta’i e fei’umu Kaveitau” (lea katoa e kau matapule)

(Kuopau ke lau ki he ‘ene ‘osi pea hoko leva mo e ‘umu fakahunga.  Kapau ‘oku  ‘ikai a’u e ‘umu ki he 10 ‘e kei Fakafeta’i pe, pea lea katoa e kau matapule)

“Fakafeta’i e fei’umu Fakahunga” (lea katoa e kau matapule)

 (Lau e ‘umu Hula)

“Fakafeta’i e fei’umu Hula” (lea katoa e kau matapule)

                        (Lau e puaka Ha’amo)

“Fakafeta’i e fanga puaka Ha’amo” (lea katoa e kau matapule)

 

 (Lau e puaka Hula)

“Fakafeta’i e fanga puaka Hula” (lea katoa e kau matapule)

 (Lau e puaka Toho)

“Fakafeta’i e fanga puaka Toho” (lea katoa e kau matapule)

 (Kapau ‘oku ‘iai ha Kava Toho Fakatefisi pea ‘e kamata hono lau ‘o e kava mei he :

 

Kava Fahifahi pea kava no’o pea toki hoko e Kava Fuataha)

“Fakafeta’i e to kava” (lea katoa e kau matapule)

“Fakafeta’i e to kava”         (lea katoa e kau matapule)

 

“Fakafeta’i e to kava Fuataha (lea katoa e kau matapule)

 (Lau e kava Ha’amo)

“Fakafeta’i e to kava Ha’amo” (lea katoa e kau matapule)

 

 (Lau e kava Hula)

“Fakafeta’i e to kava Hula” (lea katoa e kau matapule)

 (Lau e Kava Toho)

“Fakafeta’i e to kava Toho: (lea katoa e kau matapule)

 (Lau e Kava Toho Fakatefisi)

“Fakafeta’i e to kava Toho Fakatefisi”(lea katoa e kau matapule)

 (Lau e to)

Fakafeta’i e Ngoue (lea katoa e kau matapule)

 

5) Fakaha e Ngaue:

(Ta’utu kotoa e kau ngaue ‘i mui he ngata’anga ‘o e ‘Umu Kaveitau pea kaila leva honau taki ‘o fakaha e ngaue)

 Taki Ngaue: “Ko e mu’a’aki ‘o e ngaue ko e Kava ……………………………”

 Kau Matapule: “Fakafeta’i e to kava  ………………………

 (‘oku kamata ma’u pe mei he Kava ‘o toki faka’osi ki ‘Umu Kaveitau.  Ko e ‘osi pe lau e ngaue pea nau tu’u ‘o foki he hala ki honau nofo’anga)..............................

2. TEU ‘O E TAUMAFA KAVA:

Motu’apuaka “Fakalelei’i mai ho’omou tou’a.  Pea kumi ha’amou tokonaki”

 “ “Takatu’u mai”

 Tovi: “Ko e hala eni”

 Motu’apuaka: “Tauhi e kava toho ke holo.

 “ “Hoka, pea hoka fakatu’ungauho”

 “ “Tauhi ‘a e tu’ungauho ‘o holo”

 (Lolotonga hono fakama’a ‘o e kava kuo ‘omai e fala mo e maka tuki’anga kava, kamata hono tuki ‘o e  kava)

 Motu’apuaka: T”akatu’umai ko e ngaue ke fakaavaava”

 Tovi: “Ko e hala eni”

(hiki e maka. ‘Omai e kumete.  To’o e fala ‘e he Angaikava mata’u ‘o hua’i e kava ki he Kumete)

Tau Kava “Taumafa e na’e holo”

Motu’apuaka: “Kuo holo, tuku atu, tukumalie pe kae palu, tafoki kimoua, pea ui ha’amo vaiu”

Angaikava: “Vai”

Motu’apuaka: “Vai taha”

 “ “Ta’ofi e vai”

 “ “Palu pea fakatatau pea tui hao fakama’u”

 “ “Palu kilalo pea ‘ai ange ‘a e fau”

 Matapule: “Fau e kuopulonga”

 (malanga ‘a e matapule)

3. TAIMI ‘O E FONO:

 Motu’apuaka: “Takatu’u mai”

 Tovi: “Ko e hala eni”

 Motu’apuaka: “Ko e ngaue ke fakalelei’i”

 “ “Takatu’u mai.  Tauhi mai ‘a e ‘umu hula kimu’a ni ke fono’aki ‘a e taumafa  kava”

 Motu’apuaka: “Fakalanga ‘a e puaka ‘o tafa”

 “ “’Omai e ate ki mu’a ni”

 “ “To’o ki tu’a e ‘ufi ‘o Lau”

 Lau ngaue: “matelau …………………… kau ‘ufi”

 Motu’apuaka: “To’o e Fakala’a ki mu’a, vahe puaka ki he tu’unga ‘e ua, keu mua moe keumui ki  he tu’unga mata’u, keumua mo e keu mui ki he tu’unga hema ……………………….”

Motu'apuaka: “To’o e ‘ufi e ua nga’ahoa, ‘omai fakataha mo e Fakala’a kimu’a ni ko e fono e taumafa”

Motu'apuaka: “’ave tu’unga hema kia Lauaki mo ‘ene fa’ahi ‘alofi, ‘omi ha’aku fono pea tufa ki  he ‘eku fa’ahi ‘alofi 

Motu'apuaka: “’ave e ‘ulu mo e toenga kia Vaha’i …………………..”

Motu'apuaka: “ha’u e tokotaha ‘oku to’o e fono ‘a  Tupou …………………………………., ui ha’amou  mokopuna ke ha’u ‘o ave ho’omoiu fono”

4. FAKATAU ‘O E KAVA:

 (fakatau kava mei he fa’ahinga ‘oku pongipongi pea hange ko e Hiifaki Kalauni ‘oku ‘omai ia mei  Kano ‘o  ‘Upolu.)

 Angaikava: “Kava kuo heka”

 Motu’apuaka: “’Omi ia ki henima’a Tupou”

 Angaikava: “Ko e toe e taumafa”

 Motu’apuaka: “Tuku ia ma’ae aukava”

 Vaha’i: “Ko e ngata e ma’u kava”

 Motu’apuaka: “Hiki e tou’a”

 

(HA’ELE ‘A TUPOU, 

LAVA E TAUMAFA KAVA ‘O E TU’I KANOKUPOLU)

Published by BIANNI MAFILE'O. 28/12/2019

SOURCE: TALAKAFAKAFONUA 'O TONGA.

CONCILED: 'AMI MAFILE'O LATU.

HA'A TU'I KANOKUPOLU

KO E FAKAMATALA KE TOE MAHINO ANGE 'AE 'UHINGA 'OE HA'A TU'I KANOKUPOLU. 

By: Bianni Mafileo

Ha’a Tu’i Kanokupolu

 

Na’e ‘ave ‘a Mo’ungamotu’a ‘o Tu’iha’atakalaua pea hiki mei Olotele ki he kauhala ki tahi ‘o nofo ‘i Fonuamotu. Talu ai mo e ui ‘a e vahe lalahi ‘o Tonga ko ‘Uta mo Lalo. ‘Oku kei taku ‘o a’u ki he ‘aho ni ‘a e Kauhala’uta mo e Kauhalalalo. Ko ‘Uta ‘a e Tu’i Tonga, ko Lalo ‘a e Ha’atakalaua mo Kanokupolu.

Na’e fokotu’u he’e Tu’iha’atakalaua ko Mo’ungatonga, ‘a e ha’a tu’i fo’ou ‘o nofo ki ai hona foha ko Ngata, pea ui ia ko e Tu’i Kanokupolu. Ko e ma’u ‘a e hingoa ko eni mei Ha’amoa , he koe fa’e a Ngata ko e ‘ofefine ‘o e ‘Eiki ko ‘Ama mei Safata. Na’e tupu vave mo kaukaua ‘a e ivi ‘o e ha'a fo’ou ni, ‘asili ko e kainga Ha’amoa na’e nofo mo Ngata, pea nau nofo he mui fonua fakahihifo ‘o Tonga, ko e feitu’u lausi’i, pea lahi ‘enau feinga ‘o malohi ai honau sino mo honau ‘atamai ‘i he feinga ke mou’i . Ko e taha nai ia ‘o e ‘uhinga ‘o ‘enau fie nofo hihifo ko e lausi’i ‘o faingofua ‘oe le’o.

Na’e toe ‘i ai ‘a e ongo ‘eiki na’e ha’u mo Ngata, ko Vaoloa (Nuku) mo Halakitaua (Niukapu) na’e ui kinautolu ko e ‘ulutolu . Ko e fa’u ia ‘a e kau Ha’amoa, ko e fakamanavahe ki Tonga ni, ‘i he fanongo ko e hau eni tokua ‘oku ‘ulutolu. ‘Oku pehe ‘a e tala, tokua na’e fata atu ‘a Ngata ki Pangai kuo ai ‘a e fu’u la ‘o takai’aki ‘a e tokotolu hange pe ha tokotaha. Ko Vaoloa ko e tehina mo’oni ia ‘o Mo’ungatonga, pea ko Halakitaua ko e tamai taha pe ia mo Ngata ‘ia Mo’ungatonga .

Na’e maau mo malohi ange fa’u ‘a e ha’a ko eni. Na’e fa’u honau mala’e mo honau ouau‘o maau ‘aupito. Na’e taimi si’i pe kuo ongo’i ‘e he ongo ha’a mu’omu’a ‘a e tupu vave ‘a e ivi ‘o e ha’a fo’ou, pea na’e teki kotoa ki ai ‘a e fonua. Na’e vave leva ‘a e ‘omi Moheofo mei he Tu’i Kanokupolu, pea fakautuutu ai pe ‘a e vae ‘o e holoa atu ‘a e Tu’iha’atakalaua . Na’e toe ava ‘o ta’u lahi mo e ‘ikai ha Tu’iha’atakalaua. Pea toki tuku ange ‘e Maealiuaki pea pehe pe mo hono foha ko Mulikiha’amea. Na’a na pekia pe, pea toe ava ai e tu’unga ‘oe ha’a tu’I ni ‘o ‘ikai toe fakanofo ki ai ha taha.  ‘Oku mahino pe ‘a e vave mo kaukaua ‘a e Ha’a Tu’ikanokupolu pea tu’uloa ‘enau pule ko ‘enau fakatokilalo hakeaki’I e lotu faka-Kalisitiane pea feongoongoi mo honau ngaahi kainga.

Ko kinautolu na’e hoko ko eTu'i Kanokupolu:

1. Ngata (foha ‘o eTu'i Ha'atakalaua ko Mo'unga'otonga)   

        1620 nai

2. Atamata'ila 

3. Mataeleletu'apiko

4. Mataele Ha'amea

5. Vuna Tu'i'oetau

6. Ma'afu'otu'itonga

7. Tupoulahi

8. Maealiuaki (na’e tuku ‘a e Tu'i Kanokupolu kae hoko ko e 

        Tu'i Ha'atakalaua)

9. Tu'ihalafatai (na’e fe’iloaki mo Captain Cook he 1777)

10. Tupoulahisi'i

11. Mulikiha'amea (‘alo ‘o Maealiuaki na’e hoko mo ia ko e 

        Tu’i Ha’atakalaua)

12. Tupoumoheofo 

13. Mumui

14. Tuku'aho

15. Ma'afu'olimuloa

16. Tupoumalohi

17. Tupouto'a  (1812 – 1820)

18. Aleamotu'a  (1826 – 1845) 

19. Siaosi Tupou I  (1845  - 1893) 

20. Siaosi Tupou II  (1893  - 1918)

21. Salote Tupou III  (1918  - 1965)

22. Taufa'ahau Tupou IV  (1965  - 2006)

23. Siaosi Tupou V 

24. Tupou VI                                  (CURRENT MONARCH)

TALAFAKAFONUA 'O TONGA.

Published by Bianni Mafile'o 28 DECEMBER 2019  5:50PM

Conciled by 'Ami Mafile'o Latu.

KO E FOUNGA TOTONU 'O HONO FAKAHOKO 'OE PONGIPONGI 'O HA FA'AHINGA HINGOA MO HONO FOUNGA.

KO E FOUNGA TOTONU 'O HONO FAKAHOKO 'OE PONGIPONGI 'O HA FA'AHINGA HINGOA MO HONO FOUNGA.

 

Ko e Pongipongi Hingoa 'O ha MATAPULE FAIFATONGIA, Kau atu ki ai moe konga si'i 'oe Fakanofo PONGIPONGI 'OE HINGOA NOPELE.

 

Ko e fakama’u ia ‘o e hingoa. ‘Oka fakanofo ha hingoa, ‘oku ui ‘a e funga kava ‘aki ‘a e hingoa, hili ia ‘e ha’u leva ‘a e toko taha ‘oku hingoa mo ha’ane kava mo ha ‘umu ko ‘ene ‘uluaki faikava ia ‘i Pangai hili ‘a e ui hono hingoa. ‘Oku fa’iteliha pe ‘a ia ‘oku hingoa ki he lahi ‘o e fei’umu ‘e ha’u mo ia.

Ka fai ha pongipongi ‘a Ha’a Ngata pe Ha’a Havea, ‘oku ui ‘aki leva ‘i he taimi ‘e tauhi ai ‘a e ngaue kae toki fakatau ‘a e kava, hange ko ‘eni. Ka ko e pongipongi ‘a Ha’a Ngata ‘e tauhi ia. “Ko e pongipongi ‘a Ha’a Havea.” Pea ka ko ha pongipongi ‘a Ha’a Havea, ‘e tauhi ia “Ko e pongipongi ‘a Ha’a Ngata.” ‘Oku ui ia ko e pongipongi fe’aveaki. ‘Oku ‘ikai pau ke pehe ha pongipongi kehe, ‘oku fa’iteliha pe ‘a e Hau ia pe tauhi kia hai ‘a e ngaue. Ko e ngata pe ‘i he pongipongi ‘a Ha’a Ngata mo Ha’a Havea ‘oku pau ke fe’aveaki. Ko e fakafeta’i ‘e fai ia ‘e ha matapule ‘a e hou’eiki ‘o e ongo Ha’a ko ia.

Ko e pongipongi ‘o ha Hingoa Nopele ‘oku fai ia ‘e he kainga ‘o e nopele ‘o anga pehe ni:

**‘Oku fakakakato ‘a e pangai ‘aki ‘a e fakahokohoko ‘o e kava, fakakakato ‘a e ‘umu kae’uma’a ‘a e puaka, ko e ouau ‘o e taumafa kava ‘oku mahino ‘e fai e milolua pea ‘oku ngaohi mo hono fono pea kuo pau aipe ‘e fai e teuteu ke kakato ‘a kinautolu kotoa ‘e ‘I he ‘alofi he fono ‘o e taumafa kava.

**‘Oku ngaohi e vala ‘o e tokotaha ‘oku pongipongi pea toe ngaohi mo e ‘afio’anga.   ‘I he fakahikihiki ‘o e Fatongia ko ‘eni ko e me’a ‘oku ‘ikai fakangatangata e teuteu ‘oku fakatu’uta ka ‘oku tuku pe ki he faiteliha ‘a e kainga ki he’enau ‘ofa ‘I honau ‘eiki,  Ko e ta’ovala ‘o e ‘eiki ni ‘e teuteu’I ia he’ene fa’e.

**Teuteu’I e kau fakatau kava pea pehe pe kiate ia te ne fakatau e taumafa.  Ko Ha’a Ngata ia ‘e toki tokoni pe ia’okapau ‘e tokosi’I e kau fakatau kava.

**‘Oku nofo’I he’e kainga ‘o e tokotaha ‘oku pongipongi ‘a e tu’a tou’a, ‘aia ko e tou’a pea hoko atu e tou’a ‘eiki pea tou’a taupe pea nofo’I mai leva he’e kainga ‘a e tu’a tou’a.

**Ko e kau matapule kotoa ‘a e tokotaha pongipongi kuopau ke nau kau kotoa, ‘akinautolu kuo ‘osi fakanofo pea lava ai leva mo e ngaahi Hingoa matapule ‘oku kei longo te’eki fakanofo.’aia ko e me’a ia ‘a e ngaahi kolo ‘o e tokotaha fakanofo ke fakahoko ki honoau ‘eiki ke inu kotoa aileva ‘a e ngaahi Hingoa ‘I hono Pongipongi.

Ko e ngaahi Fatongia kotoa pe ‘I he Pangai ‘oku fakahoko ia ‘e Ha’a Ngata ‘o hange ko e:-

** Lau ngaue mo hono fakaha (tukukehe pe ‘a e fakaha ‘o ha koloa fakafefine ‘o hange ko e Vala mo e ‘afio’anga ‘e fakaha pe ia ‘e ha fefine mei he kainga ‘o e tokotaha ‘oku Pongipongi)

** Teuteu e tokonaki mo e vai

** Milolua, tou’a, ongo angai kava, hoka kava

** Teuteu e fono pea mo hono nofo’i

Ko e kai fono ‘oku fai ia ‘e he mokopuna ‘eiki ‘o e tokotaha ‘oku ‘iai ‘ene fono ‘I he taumafa kava,  ‘Oku ne fie fakahaha ‘a ‘ene fekau’aki mo e tokotaha ko ia pea ‘e ‘ikai fehu’ia ‘a ‘ene kaifono ‘iate ia.

Ko Tufa ‘Inasi:

‘Oku tatau pe ‘a e tufa ‘inasi ‘i he me’a kotoa pe. ‘Oku pau ke mu’omu’a  ai pe ‘a e ‘eiki lahi taha, pea hokohoko ai pe ‘o fakatatau ki he tu’unga ‘o e ‘eiki taki taha ‘i he me’a ‘oku fai. Ko e lahi pe si’i ‘o e ngaahi ‘inasi ‘e toki fakafuofua ia ‘e he tokotaha ‘oku tufa ki he anga ‘o e holo mai, kae kehe he’ikai liua ‘e he ivi lahi ‘a e tu’unga ‘o e ‘eiki. ‘Oku ‘ikai ‘ave ha konga me’a ki ha ‘eiki, ko e me’a kakato pe.

Ko e hokohoko ‘eni he tufa ‘oku fai tu’unga ‘I he me’a oku fai. Ka ko ha mali pe me’a faka’eiki, ‘e mu’a ai pe ‘a e ‘eiki he tamai, toki hoko ai ‘a e fa’e. Ko ha pongipongi ‘e ‘alu fakaha’a ia. Ko ha katoanga ‘e hokohoko ‘eiki fakasino ia, tuku kehe kapau ko ha katoanga ‘a ha taha ‘e hokohoko ia I he tu’unga ‘oona oku ‘a’ana ‘a e katoanga.

PUBLISHED BY BIANNI MAFILE'O 26/12/2019

SOURCE: Komiti Talafakafonua 'o Tonga, Nuku'alofa Tonga.

Conciled: 'Amilali Mafile'o Latu.

'Onetale Titako Lefai Jr.

To Serve the Common Good

We've been through a lot this year, and half the year has already gone by. It has been so hard for us to decide which school to put Mele in, (especially because both of us had different preferences, Punou wanted Sacred Hearts, I wanted her in Hawaii Baptist or Maryknoll). My co-workers were able to get us spots at Iolani, and St. Andrew's, but was really over it at that point and wanted her to just go back to my folks in Maui.  But I'm constantly reminded, that God never leaves us, nor forsake His beloved. His plans are always greater than our plans. I testify to the power of prayer and the grace and blessings that follows. We prayed God will lead us and open doors where He sees fit for us and our situations, and He answered and heard our prayers. Today (8/1/2019), is going in the book of records as #myMeletatafu's first day of Kindergarten at St. Patrick School, and we dedicate this school year to God, for His glory, His honor, His praise in all His blessings and faithfulness to us. This morning when I got her ready, she kept singing the song she learned from our retreat, God is so good, God is so good, God is so good, He's so good to me! I literally melted!  Thank you Mele for your humility. Thank you for reminding me to be humble and patiently wait on God. I'm not posting this to brag, I'm not posting this to put on a show, I'm simply posting this to share what God has done for me and how grateful I am to Him and to tell of His love! (Seriously, still eating saimini for days here) something I took from our retreat last week, "LOVE a BLESSING to BELIEVE  a MIRACLE". Mele applied on Thursday morning, got the call back on Thursday afternoon, went in for her test and interview Friday morning, and Admin asked us to come back on Monday for Orientation. I was a bit shocked and had to reassure what had just happened, so I asked, "Wait, does this mean we're in?" She exclaimed, YES! We want Mele here at St. Patrick! The adrenaline I had at that moment, I'll never forget. Mele got in to St. Patrick School within a matter of days. That was You GOD!! I know it! So, as everyone is making their way back to school this year, I wish you all the best and only great achievements as you study and learn you way up! To my Meletatafu, I only ask that you stop sleeping in class!! Ugh! I also pray that God shelter's you and keep you, that you will have courage like Esther to stand up to any bullies; faith like Daniel to conquer anything that may seem difficult; wisdom like King Solomon to see the right from wrong; and a heart like our Savior to love all even still. All my love and prayers to you this school year. Please listen and pay close attention to Ms.C. Go forth, and Serve the Common Good!


“Think left and think right and think low and think high. Oh, the things you can think up if you only try." -Dr.Seuss
"The more that you read. The more things you will know. The more that you learn. The more Places you'll go!"-Dr. Seuss

ME'AKAI TONGA

Ko e ‘uluaki ngaohi kai ‘a e Tonga ko e tunu. Na’e laku pē he malala hoko ai pē mo hono vauvau ‘o e ‘uli. Hoko mo e kofukofu ‘o tunu, fāifāi ai ki he ‘umu, ‘oku kei pulia te’eki ‘ilopau ‘a e kamata ‘o e fei’umu, kā kuo talu ai ‘o fai mai ki he kuonga ni. Ko e founga lelei mo ifo ‘aupito ‘a e ta’o. ‘Oku ma’a mo toe kakato ‘ae ivi ‘o e me’atokoni.
Ko e fa’ahinga me’akai mo hono ngaohi Faka-Tonga
‘Ufi: tunu, ta’o, holoholo ‘ufi, haka, ‘ikai ‘aupito ke lava ‘o ‘ota ha ‘ufi
Talo: ta’o, tunu, haka
Kape: ta’o, haka, mā
Kumala: ta’o, haka, (‘ikai tunu)
Manioke: ta’o, haka, tama ‘o ngaohi’aki ‘a e mā
Mahoa’a: tama pe ‘o feihili, ‘ikai ke kai ‘i ha toe founga
‘Ufilei: ta’o pe mo haka
‘Ulufonua
Mei: ta’o, haka, tunu, mā. Ko e ‘akau ‘ulufonua ‘eni
Hopa: tunu, ta’o, mā, tama (pa’apa’a). Ka momoho ‘oku vai’i ‘o ta’o, kuo haka he Kuo haka he kuonga ni, fakapaku, kai ‘oka Momoho
Siaine: tunu, ta’o, haka, vai’i ka momoho, ‘oku toe fakapaku ‘oka momoho, pea kai mata ‘oka momoho.
Ika
‘Ota ‘a e ika ‘e ni’ihi, ta’o kotoa, ko e ō pē ‘oku ‘ikai ta’o. Tunu, haka,
Ko e feke
‘oku lolo’i ‘o ta’o, haka, ‘ikai ke tunu, koe vale aipē ‘oku lava ke ‘ota. Ko e valea, ko e tona ‘I he kave ‘a ia ‘oku mulu ‘o kofu loufusi mata ‘o ‘ota, ‘oku fa’a tuku ‘o pō tolu pe lahi ange pea toki ma’u. ‘Oku fufulu pea ‘ai ki ha niu taufua. ‘Oku nanamu mālohi ‘aupito ‘a e fa’ahinga ‘ota ko ‘eni.
Ko e 'anga
Ko e ngaohi totonu ‘o e ‘anga ‘oku helehele ‘a e kanomate mo e ‘ate ‘o fio, kofu ‘aki ha loumei ‘o tunu. Kuo haka ‘eni pea kofu loufusi, ko e toki fai pē he ta’e’ilo, ko e kofu totonu ‘o e helefiofio´ ko e loumei mōmoa, pea ‘oku ‘ikai ta’o, ‘oku tunu pē, koe‘uhi ka ‘osi’osi ‘a e loumei ‘e toe fetongi, ‘o fai pehē pē ‘o a’u ki he moho.
Ko e valu
‘Oku ‘ota, ta’o pea haka he taimi ni, ‘ikai ke tunu
Ko e 'atu
‘Ota pe ta’o pea haka he taimi ni, ‘ikai ke tunu
Fonu
Kofu ‘o ta’o e hohoni kuo hele ‘o fio mo ika molu, ‘ikai tunu pē ‘ota. ’Oku ‘ota ‘e he ni’ihi ‘a e ngako ‘o e fonu, ko e ‘umisi pē nai, ka ‘oku ‘ikai ke pehē ‘a e kai ‘o e ika ‘Eiki ni.
Kanahe mo e Ngalau
‘Ota, tunu lousī, ta’o kae kofu, ‘oku ta’o ta’e kofukofu ‘e he ni’ihi, ko e fainoa, ‘oku ‘ikai pehē ‘a e ta’o ‘o e ika ko eni.
Ko e nofu: ‘oku kofu ‘o tunu,
‘Uulua: ta’o pea haka.
‘Ume: ‘oku ta’o pe kofukofu pea toe haka.
Tofua’a: lolo’i ‘o ta’o,
‘Ava: tunu, ta’o, ‘ota.
FINGOTA:
Vāsuva: ‘Ota, toki fai ki mui ni hono haka, ‘ikai ‘aupito ke ta’o.
Tofe: ‘ota pe.
Fotu’ohua: ‘ota
Kaloa’a: ‘ota, vai’i ‘o ta’o, pe haka.
Tukumisi: ‘ota, tunu.
Mehingo: ‘ota, vai'i ‘o ta’o.
To’o: tunu, haka, vai’i.
Kuku: ‘ota.
Tava’amanu: ‘ota, vai’i.
‘Uo: tunu, haka.
Paka: tunu.
Lomu: ‘ota.
Te’epupulu: ‘ota, tunu.
Topulangi: tunu, haka.
‘Umana: tunu, ta’o.
Kolukalu: tunu, ‘ota (‘a ma’anu pe).
‘Ohule: tunu (pusiaki tamaiki).
Palolo: Kofu ‘o ta’o (‘ikai loko faka’aonga’i ‘i Tonga ni).
Muli’one: ‘ota ‘a e to’oto’onga, lolo’i ‘a e sino.
Mula: lolo’i ‘o toki ta’o.
Limu Kehekehe
Fuofua: ‘ota
Tanga’u: kofu ‘o tunu
Puaka: ‘oku ta’o ‘a e puaka lahi mo e iiki
Puaka iiki: ta’o, tunu, haka-tahi, ‘ikai ‘aupito ‘ota. Ko e haka tahi ‘o e puaka´, ‘oku haka’aki ‘a e lau’i vi kei muimui.
Moa: tunu, ta’o lolo’i, haka.
Ko e toki ‘omi ‘a e pulu, ‘ikai hano ngaohi fakafonua ko e lū pe ‘o ta’o. Tatau pe ‘a e pulumata, māsima, kapa, ‘oku luu’i pe ‘o ta’o. ‘Oku pehē mo e kosi, ko e toki ‘omi pea ‘oku ta’o pē.
Ko e kumā: ‘I he kuonga mu’a na’e tunu ‘a e kumaa´ ‘o kai.
Peka: ‘oku tunu, lolo’i ‘o ta’o,
Lupe: ‘oku kofu ‘o ta’o, ‘ikai lolo'i
Puaka kaivao: lolo’i ‘o ta’o, ‘ikai luu’i.
Ko e kiu: ‘Oku kofu ‘o ta’o hangē ko e lupe
Ko e lafu: ‘oku tunu pē
‘Ofato: ‘oku tunu, ‘ota
Ko e fua pe ‘o e malau oku kai, tunu, ta’o pea haka fakapaku.
FAKANEIFUA:
PO'OPO'OI: ko e ma Tonga ‘eni oku tongi ki he hu’a si, kofu loufusi ‘osi angaki.
FAIKAKAI mei, talo, manioke, kape etc. kuo tama ‘o faki ki he loto- tutu.
NGOU'A: ko e lu kuo tuki mo e mahoa’a ‘o ta’o pe tunu, mate’I pea toki ‘ai ki he lolo- Tutu.
HUA: Ko e mahoa’a kuo aki ‘a e hu’a si, toki ‘ai ha lolo ki ai.
MALIMALI: Ko e maho’a kuo takao’aki ha lesi pe hina
‘OTAISI: vau ‘a e kano’I niu mata ki he hu’a si
‘OTAI KEHEKEHE: moli, meleni, vi, mango: hifi ‘a e fo’I akau ‘o heu fakataha mo e niumotu’u.
VAILESI: Oku kofu ‘a e lesi ‘o lolo’I ‘o ta’o. ‘Oku vai’I ‘a e hopa mo e siaine.
Vehihalo:
Fakalate:
KO E TO'UKUTU:. ‘Oku
vai’I ‘a e mahoa’a Tonga oku natu mo e niu motu’u ‘o kofu ‘o ta’o
HAMI: Ko e me’akai ‘eni ‘a e kau Niuafo’ou. Oku nau inu ‘a e niu mata, pea ‘utu ‘a e tahi ki he fo’I niu kuo maha ‘o tuku ai ke pala ‘a e kakano, ko e me’a ifo ‘aupito, ko e kiki ia ‘a e fonua. ‘Oku fa’o kato ‘o tautau ha fo’I niu e 4-10, pea ‘I he ‘ene pala ‘oku ‘omi ha fo’I hami ‘o tu ki he ‘ufi, pe talo, ha pe hange hano kiki pea oku tu ki he lau’I lu ‘o tunu pe ta’o ‘I ui ia ko e lu hami.
LOU’AKAU KAI: Ko e loutalo, kei muka, ‘a ia oku ui ko e lu.
KOFU ‘A E FA’AHINGA ME’AKAI.
MOA: Ka tunu ‘oku kofu loufusi mata, ‘e fua pelu ‘a e tafa’aki mo tafa’aki ke fataulaki ki loto, pea toki ha’u ‘a e ‘ulu mo e mui, pea nono’o pahu’a ‘o fakapona ki ‘olunga. Ka lolo’I ‘o ta’o ‘e pehe’I ‘ toki ta’o.
VAI IKA: ‘Oku kofu hange ko e mkoa, pea no’o ‘o ‘ikai fakapona ki ‘olunga, kae fiema’u pe ‘a e hiku I pahu’a ki he tafa’aki.
LO'I PUAKA; ‘Oku kofu ia ‘o tanaki ki ‘olunga ‘o nono’o hange ko e faikakai, ‘o takai ‘a e pahu’a. ‘Oku pelu lahi ‘a e ‘ul’I kofu.
KOFU FONU: Kofu tanaki ki ‘olunga pea pelu si’I ‘a e ‘ulu’I kofu
PO'OPO'OI: Kofu loufusi angaki, kae ‘ikai pelu ‘a e ‘ulu, ‘oku tuku pe ‘a e hiku’I loufusi ke tu’u ki ‘olunga.
FAIKAKAI KEHEKEHE: Kofu Loufusi angaki pea pelu ‘a e ‘ulu ‘o toki nono’o.
‘OTAI SI: Kofu Loufusi mata ia o tu’u pe ‘a e ‘ulu ki he ‘olunga.
‘OTA IKA: Kofu loufusi mata, tutu’u ‘a e ‘ulu’I kofu.
LOMU: Kofu loupata, kake’I ‘aki ‘a e lau’I fam ko e tapa hine ‘oku ngaue’aki.
KOLUKALU: Ka ‘ota ‘oku kofu’aki ‘a e lau hulufe pea toki kake’I lou si, ka moho ko e lou si pe.
UMANA. Kofu lousi ‘o ta’o
IKA TUNU: Lousi ‘u tunu, loufusi ‘a e ika ni’ihi.
‘Oku ‘ilo’I pe ‘a e me’akai mei he anga hono kofukofu. ‘Oku malie mo ngali poto ‘a e fakakaukau ko ia. ‘Oku fai ta’e’ilo ‘a e kuongani, pea ‘oku lahi ‘a e fehalaaki, mo fevete’aki ‘a e kofukofu me’a tokoni ‘I he pola, ko e kumi ‘a e me’a ‘oku te fiema’u. ‘I he ngaue ‘a e kau ‘iloanga, mo ‘ilo ngaue faka-Tonga, ‘oku maau ‘aupito he oku tuku mai pe ha pola pe ‘umu kuo te ‘ilo leva ‘a e kiki, mo e fakaneifua takitaha ‘I he anga hono kofukofu mo hono no’ono’o. ‘Oku kehekeh pe foki ‘a e lalangai ‘o e ngaahi kato ‘ai’anga kai ni’ihi, ke mahino founga ‘o e me’a oku fai. Na’e matu’aki tu’u lelei ‘a e fau’u mo e fakakaukau’I ‘o e ouau fakafonua I Tonga ni. Ko e ‘’auhia ‘o e’u me’alahi, ko tupu pe mei he ta’e tokanga mo e vave ‘o e laka. Ka oku tau faka’amu ke fai leva ha feinga ke puke ‘a e ngaahi me’a ‘oku toe, mo fakama’opo’opo lelei ‘a e ngaahi me’a fakafonua ke fai ki ai ha mamata ‘I he kaha’u, ki he anga , mo e founga ‘o e fa’ufa’u ‘o e nofo mo e ngaue ‘a e ki’i fonua ni kae ma’uma’u luta ‘a e fa’u, na’e ma’u ai ‘a e ivi ke tu’uaki ‘a e ha’aha’a ‘o e liunga na’e hoko ki he ngaahi fonua mo hono kakai ‘I he senituli ‘e ua pe tolu kuo hiliange. Malo si’I taukave mai ‘a Tonga, pea ‘oku tau fakatauange ke hoko lelei atu ‘a e fonoga ‘I he kaha’u na.
TONGA MO’UNGA KI HE LOTO
Ko e tau fakakai ki he katoanga pe Tauhi vaha’a ‘o hange ko e so, pe fono kava ki he fa’ahinga hua ‘oku fai, na’e ‘ai fakaha’atu’ia ia. Ko e feitu’u’ui faikakai na’e ‘aik kato, pea ko e kofu e tolu ki he kato. Ko e kuonga ni, kuo fakanounou ‘a e langa kato, mo e to’o ‘o e tu’ui ‘o ‘ai ha kato lahi pe ‘e taha ‘o fa’o katoa ki ai ‘a e faikakai kuo ngaahi pe ko e kofu ‘e 20 pe 50, fai atu pe ki he lava. Ko e kato ‘o e faikakai na’e ‘ikai pelu ‘a e fi ‘o e kato ke puli ki loto, na’e fi pe ‘o tuku pe ki tu’a, pea kavei louniu mata pe. Na’e ‘ikai ha kato me’akai moho ‘e ta’e kavei, ko e me’akai mata pe, mo e ika mata pe fingota na’e takitaki he loungutu’o katko, pea pau ke kato mata. Na’e ‘ikai ‘aupito ‘ai ha kato momoa ha me’akai, ko e veve pe, mo e feke momoa na’e ‘ai kato polopola momoa, pehe mo e ma Tonga. Ko e ‘ulufonua mo e ‘fua na’e ‘ai ia he kato momoa. Kuo ‘ai noa pe ‘a e kuonga ni tupu mei he masiva ‘ilo. Na’e kavei ‘a ‘e ‘umukaveitau, ka na’e ‘ikai kavei ‘a e fei’umu holo, na’e to’o pe ‘o taki fakavakavaka. ‘Oku fei’umu holo pe ‘a e fetu’uaki ‘o ha me’a faka’eiki, ko e toki ‘umu pe ‘oku kina puaka pea kaveitau leva ia ‘o ha’amo, ka ‘e holo ai pe hono toe, ka toki kiki ‘aki ha puaka, ika moa kakato pea kavei o ha’amo, ka ko ha konga pe lu, etc, pea ‘umu holo ia. Ko e faikakai ko e ngou’a ‘oku kofu fakamatei pea ta’o pea toki vete ‘o ‘ai mo e lolo. Ko e lu hami faka- Niua ‘oku kofu’aki pe ‘a e lau’I lu ‘a e hami, pea ‘oku no’o fahauaki ‘a e lu, ka kuopau ke ‘ave’aki ai pe ha kaa mata ‘a e fetu’utaki, pe ko e kava lahi pe si’I kae mata he ‘aho kotoa, tapu ‘aupito ke kava momoa, kau ia ki he fakasi’isi’I ‘eiki.
Ko e Fio ‘o e Lomu
Ko e loli kuo vau, ‘o tu’utu’u iiki. Kuo fa’a ngaue’aki ‘a e ika, pe kakala ki mui ni, ka ‘oku ‘ikai ke ifo tatau na’e poto ange pe ‘a e ‘uluaki fa’u ia.
Ko e ‘Ota ngangafu pe na’e fio kakala. Ko e siale tafa, pe no e fa kuo hifi na’e ngaue’aki, ka kuo toe fakalahi foki ‘e kuonga ni pea oku ikai pe ke tuha lelei ‘a e ‘ota nganafu ‘oku ikai ‘ai ai ha niu, ‘oku kofu pe ika, mo e kakala mo e ki’I tahi ke fakahauhau’aki. ‘Oku ‘ikai kato ‘oku to’o hapai pe ‘oku kofu ‘aki ‘a e loufusi mata, pea teu kakala ‘a e ha’inga. Ko e . Ko e ngalau mo e kanahe oku kofu lousi ‘o tunu pea pelu, pe tu’usi ‘a e kau’I Si, ko e O ‘oku ‘ikai tu’usi ka’oku tunu pe mo e kau’isi ‘o fakaloloa pe. Ko e lau’isi mui foki ‘oku te’eki tu’u loloa. Ko e Helefiofio: ‘Oku kofu loumei ia ‘o tunu. Ko e lau si mata ‘o tuusi ‘a e ‘ulu’I kofu, ‘oku pau ke tuku ‘a e valea’ifeke he ngaahi ‘aho, kofu pe mo hoo tahi, fetongi ‘a e tahi he ‘aho kotoa kae ‘oua kuo fe’unga(molu) pea toki fufulu ‘o hofo ki he niu taufua ‘o kofu ki he kai. ‘Oku ota ‘a e hui motu’a ‘o e’anga ka kuo ‘ikai fai ia. ‘Oku tuku ‘a efo’ihui motu’a ‘o e ‘anga’o lau ‘aho pe uike , toki ‘omi ia to’o ‘a e filo ‘I loto ‘o tu’utu’u ki he niu motu’u kuo hui ‘aki ha me’I tahi pea toki kai. ‘Oku kofu loufusi mata. ‘Oku tapu ‘aupito ke hapai he me’akai. Ko e me’a pe ‘a e ‘eiki ‘oku hapai.

KOE TONGA KITA

Ko e Faka'apa'apa
Ko e motu’aanga ia ‘o e tangata ‘oku hā ai ‘ene laka mei he manu. ‘Oku ‘i ai ‘a e fa’ahinga faka’apa’apa ‘o e fanau kehekehe, pea ‘I ai ‘a e fa’ahinga kakai ia ‘oku ‘ikai ha ‘i honau hisitōlia ha faka’apa’apa, ‘a ia ‘oku e’a mai ‘a e fu’u mā’ulalo ‘o e tu’unga ‘oku nau ‘i ai. Ko e faka’apa’apa 'oku hā lahi ‘i he kau Polinisia, ko e faka’apa’apa ki he mā’olunga. Ko e Tonga, ‘oku faka’apa’apa ki he mā’olunga mo e lahi.
Ko e ngaahi tu’unga faka’apa’apa’ia ‘eni ‘e he Tonga.
( a ) ‘Eiki
( e ) Tamai
( f ) Tuofefine
( h ) Lahi
( I ) ‘Ulumotu’a
( k ) Pekia
Ko e ngaahi me’a ‘oku fakaha’aki ‘a e faka’apa’apa
Ko ‘ete tō’onga
Ko ‘ete lea
Ko ‘ete teuteu
Ko ‘ete tauhi vaha’a
Ko ‘ete ngāue
KO E FAKA'APA'APA KI HE 'EIKI :
‘Oku tapu ‘aupito ke ala pē lakasi ‘a e fofonga ‘o ha hou’eiki, kuopau ke te fakatulou ‘oka kuopau ke te laka pē ala ‘o mā’olunga ange ‘i he ‘eiki. Ko e lea ki he ‘eiki ‘oku pau ai pē ke ma’ulalo kita ‘oku lea ‘i he ‘eiki , ko ia ‘oku fa’a nofo ai ki lalo pe tulolo ‘i he lea kia hou’eiki . Ko e teunga kia hou’eiki ko e ta’ovala mo e kiekie, pau ke nono’o hoto kongaloto , tapu ke tu’u sei pe tekiteki hoto ‘ulu (tukukehe ‘a e faiva). Na’e tapu ‘a e talanoa tuhutuhu, ‘a e kata ‘ehē, lea mo e ma’anga, pau ke nofo fāite ‘a fafine, fakata’ane ‘a tangata , tapu ‘aupito ‘a e laka kai pe inu tu’u. ‘E ‘ikai ha fakaloloa pe nofo tokonaki ‘oka ‘i ai ‘a hou’eiki, ‘ikai ha talanoa tokoto, tali "Koau" ‘a e ui kotoa, tapu kete Koau ki ha taha lolotonga ‘oku nofo ha ‘eiki ‘oku lahiange. ‘Ikai kete laka tatau mo e ‘eiki kuopau kete ki’i mahili kita ki mui. Kovi ‘aupito.ke talanoa ha ‘eiki pea te tu’usi atu, tali ke ‘osi ‘ene lea pea te toki lea. ‘Oku ‘ikai ke keinanga fakataha ‘a e hou’eiki mo e kakai. ‘Oku tapuha ‘a e Kava he ko e me’a tupu’a ia ‘o e fonua, fai ke molumalu ‘o nofo takai fakalelei ko e kakai vale pē ‘oku nau faikava ta’emaau hange ha kaumuli.
KO E FAKA'APA'APA KI HE TAMAI:
Ko e me’a toputapu ‘aupito ‘a e Tamai. Neongo ‘oku te mama’o mo ta’e’ilo’i ‘a e ‘eiki fakafonua ka ko hoto ‘eiki ‘ete tamai. Tapu ke te ala ki hono ‘ulu, ngāue’aki ha me’a ‘oku lave ki hono sino. He ‘ikai ke te kai ‘i hono mohengā, pē ‘i hono leke pē loki pehē, pē kai ha’ane toenga kai. Ka mālōlō ‘ete tamai ‘oku te fu’u taupātetele mo kosi’ulu ‘o nofo tapu kae ‘oua kuo ‘osi ‘a e taimi kuo tu’utu’uni, tapu ai pē ke te hake ki hono fa’itoka. ‘Oku tatau pē ‘a e tapu ‘o e tamai, ta’okete, mehikitanga mo e tama ‘a mehikitanga.
FAKA'APA'APA KI HE TUOFEFINE:
Ko e tapu eni ‘oku mamalu ange fau. ‘Oku tapu ke fale taha ‘a e tuonga’ane mo e tuofefine pē te na nofo fakataha ‘i ha ha’oha’onga, koe’uhi na’a lea kovi taha ka na fanongo ki ai. ‘Oku a’u ‘a e tapu ko ‘eni ki he alafianga. Veitapui ‘a e mali hono tuonga’ane, ‘e ‘ikai te nau mohe fakataha, vala taha pē fanongo taha ki ha talanoa pē lea kovi. Ka fokifā kuo ‘alu atu ‘a e talanoa ‘o lave ki ha kovi ‘e pehe leva, “Puipuiange mo …….. (‘a e alafianga).
Ko e tuofefine ‘e pule ki he tuonga’ane mo ‘ene fānau ‘i he ‘enau mali mo e mate, ka ‘ikai ‘a e tuofefine ko ‘ene fanau ‘e fetongi ia. ‘Oku ‘iai pē ‘a e konga he anga ko ‘eni kuo fakalelei’i ‘e he Lao pea ‘oku totonu ke toe fai pē hano fakalelei ke fe’unga mo e Lao mo e Lotu he ‘oku ngāue kovi’aki ‘e he tokolahi ‘o tupu ai e maveuveu mo e feta’efe’ofa’aki. ‘Oua pē ‘e tamate’i kae fakalelei’I pē he ‘oku ‘iai hono faka’ofo’ofa ‘o e feongo’aki moe fe’aonga’aki. ‘Oku ‘ikai foki pule loa ‘ata’ata pē ‘a e fefine ka na’e ‘iai ‘ene me’a na’e teu ki hono tuonga’ane mo ‘ene fanau, ko e teu ia ‘i he ‘ene ‘ofa ka ‘oku ‘ikai ‘ilo ia ‘ehe kuonga ni ko e ma’u hala ‘o pehee ko e nofo ‘ata pē ‘a e tuofefine ia pea toki ‘alu pē ‘o pule fā’iteliha. ‘Oku mele ai ‘a e vaha’a ko ‘eni na’e mālie hono fai ‘I he ‘ofa mo e faka’atu’i
FAKA'APA'APA KI HE LAHI:
‘Oku mamafa angae ‘a e tu’unga ‘oe fefine ‘ia ‘i he lahi. ‘Oku pau ke toka’i ai pē a e lahi mo hono hako ka ‘oku ‘ikai ke ne fai ha fu’u pule hangē ko e fefine. ‘Oku fa’a fepaki ‘a e lahi mo e fefine ‘i he taimi ni’ihi pea mālohi pē ‘a e fefine neongo ‘ene si’i. Ka fakatou tangata pē fakatou fefine, ‘e mālohi leva ‘a e lahi ‘o fai tu’utu’uni. ‘Oku nau tauhi ‘a e totonu ‘o e fāmili ‘o tukulolo ai pē ki he lahi, ‘oku mālie ‘a e fai pehē ‘a e kau fa’ē ‘eiki ‘oku fakautuutu ai ‘a e toka’i hono ‘eiki mo e melino foki.
FAKA'APA'APA KI HE 'ULUMOTU'A:
Ko e ‘Ulumotu’a ko e lahi ‘i he fāmili pē ha’a. ‘Oku ngali fo’ou pea ongo ma’ama’a ki he kakai Tonga ‘a e ‘Ulu ‘o e Fāmili ki ha ki’i tamasi’i ta’u 21 toki fakanofo Nōpele, kae nofo ‘a e fototehina ‘o e tamai, ka ‘oku ‘ikai ko e ki’i tamasi’i ‘oku ‘Ulu ko e Hingoa ‘o e tamai ka ‘oku ‘ai ki ai. ‘Oku ‘iai pē mo’oni ‘a e teki ki he me’a ni, ka ko e Lao foki ‘oku taki mo pule’i ‘a e fonua mo e kakai, ko e hingoa ai pē ‘oku kei ‘ulu he fāmili, pea ka kuo ‘ai ha taha kei si’i, pea si’i ‘ene ‘ilo mo anga moveu, ko e fo’ui nai ‘o hai? ‘o e fāmili he ‘oku ‘ikai ha ‘amanaki ‘e akonaki ‘e he Lao ‘a e fanau. ‘Oku totonu ke tūkuingata ‘a e fo’i fāmili ko ia ‘i he feinga’i ke ako’i mo tākitala’i ‘a e tamasi’i ‘oku nau ‘ilo ‘e hoko, he kuo pau ‘e fai pē ki he Lao kae teuteu ‘a e fāmili ia ke hoa ‘enau ki’i tangata mo e tu’unga ‘e ui ia ki ai. ‘Oku ‘ilo pē ki he hau ‘a e Lao, kae toe fai pē ‘a e sio ki he kuonga mu’a. Ko e taimi mu’a na’e tukufakaholo ‘a e motu’a mo hono fototehia pea toki hoko ki he fānau. Na’e kau lahi foki ‘a e ‘ilo mo e fakapotopoto ‘i he fili ‘o e hoko, pea na’e fiemālie ‘a e kakai mo e fāmili he ko e meimei lelei taha ia ‘o e fāmili na’e ‘ai kia ‘a e Hingoa ‘o hoko ko e ‘Ulumotu’a. Na’e fa’a fili ‘a e konga ‘eiki neongo ‘ene si’i ‘i he fāmili ni’ihi, kā na’e lahi ange pē hono ngāue’aki ‘o e ‘ilo mo e fakapotopoto. ‘Oku ‘ikai ke hala ‘a e founga faka-Lao, ka e ta’elava ‘a e fatongia ‘o e fāmili ke teuteu hanau ‘Ulumotu’a ‘oku hoa mo e tauhi ‘o e nofo mo e Fatongia ko e ta’emahino mo e fehalaaki ‘e hoko ki he ngaahi fāmili pēhe ni.
Ko e faka’apa’apa ki he Pekia:
‘Oku ‘ikai ha taimi ‘i he hisitōlia ‘o e fonua ni ‘e hā ai hano toki fokotu’u ‘o e faka’apa’apa ko ‘eni. Talu ai pē ‘a e tupu ‘a e kakai ni mo e anga ko e faka’apa’apa ki he Pekia. ‘Oku tatau ‘a e ‘eiki mo e tu’a ‘i he me’a ni. Neongo ko hou’eiki pē na’e fai kiai ‘a e faka’apa’apa kehekehe ka ‘i he mate na’e ‘iai pē ‘a e faka’apa’apa ia neongo ko e tu’a mā’ulalo mei fē, pe ko ha muli ‘e toka’i pē si’i putu.
Tauange mai ke ‘oua na’a hiki ‘a e fo’i ‘ulungaanga mālie ko ‘eni ‘o e Tonga. Ko ha sivilaise ha’u mo e matakali mei fē ‘a e fonua, na’a nau ha’u mei ai. Ko e me’a fakailifia mo fakalilifu ki he Tonga ‘ene hanga ki he kakai ‘o e ‘Otu Fonua ni’ihi, ‘oku nau kai mo faikava he ve’e fale ‘oku ‘iai ‘a e mamahi. Ko Tonga neongo pe ko hai kuo mate ‘e iai pē hono tapu ‘a e fale ‘oku tokoto ai si’I putu. He ‘ikai ifi tapaka, pe kai pe faikava ai ni’ihi. Pehe pe mo e fa’itoka.
‘Oku tau ongo’i mālu’ia ‘i he hoko mai ‘a e mate. He ‘ikai tanu noa pē si’a mate, ‘e ‘iai pē hono lou ‘one’one mo e pata. ‘Oku fakaanga’i ‘e he ni’ihi ‘a e hela mo e ongosia he ouau ‘o e putu ko e sio ia ki he ‘ene mole, ko e fai ‘e ia ko e ongo’i ‘o e hoko ‘a e mate ki ha taha. ‘Ikai ke te fie fakamaau’i ‘a e ongo fakakikihi, he ‘oku tau’ataina pē ‘a e fāmili ki he me’a ‘e fai ki he ‘enau putu, ka ‘oku ‘ikai mato’o ‘i hoto loto ‘ete mālie’ia he ongo’i ‘e he Tonga ‘a e hoko ‘a e mate ki ha taha. ‘Oku ‘iai ‘a e ngaahi Siasi ‘oku nau tu’u ki ‘olunga ‘i he taimi ‘o e Papitaiso ha ki’i valevale ko e faka’apa’apa ki he fakahūmai ha tangata mo’ui ki he Siasi ‘o Kalaisi., Pehe pē mo ha papi he vailahi ‘oku ‘alu a’e kakai ‘o hiva mo lotu ‘i he fakahū koia. Pea te tau fiefia mo faka’apa’apa ki ki he ‘ene hūmai kae tuku ai pē ‘a e hūatu ia, ‘oua ‘e fakamamafa’i. Ka kuo alu tuku ai pe ā ke ‘alu Mo’oni pē ia ‘oku ‘ikai ha me’a ‘e maumau ai pē te ne toe ‘ilo’i ha me’a. ‘Oku ‘ikai ko e fai ni ko ha toe ‘ilo’i ‘e he mate ha me’a ka ko e ongo’i ‘e he mo’ui ‘akitautolu na’e feohi mo ia. Ko e tamasi’ik fakahūmai, ‘oku ‘ikai te tau ‘ilo pe ‘e hūmai ‘o fēfē, ka kuo tau’ilo ia kuo hūatu ‘ene ngāue mo ‘ene mō’ui, na’a tau maheni, ko hoto konga pē kaungā ngāue mo ‘ene mo’ui mo fononga. Nga’ata! Ke ‘ou mai te tau sītu’a mei he faka’apa’apa ki he pekia he ‘oku ‘ō mo e ongo ‘a e tangata totonu pea ko e me’a pau ia ke fai. Ko e ongo’i ‘a e mamalu ‘o e mate kuo hoko ko e tefito’i me’a mo e ‘ofa faka’atu’i ‘e kinautolu kuo hokotonu ki ai ‘a e mamahi ‘o e māvae
KO E TEUTEU:
‘Oku māvahevahe pē teuteu, ko e ta’e’ilo pē‘oku feto’oaki ai ‘o ngali kehe ‘ae fai ‘o e teuteu ‘a e Tonga. Ko e teuteu ko e konga ia ‘o e anga faka-Tonga ko e konga ia ‘o ‘etau faka’apa’apa.
KO E TA'OVALA:
‘Oku māvahevahe pē ‘a e ta’ovala ‘o e sino’i ‘eiki ko e konga kie, lokeha pe ha fa’ahinga falaiiki. ‘oku faka’ahu pē ngaahi ke hoa mo e ‘eiki. Ko e hou’eiki toputapu pe na’e falafatu ‘a e Tu’i Tonga mo e Tamaha. Ko e falavala na’e fa’a tuku tauhi ‘a e falavala ‘o e hou’eiki ni’ihi ‘ikai hohoko hono ngāue’aki.
Na’e konga fala pē faka’ahu pē kuta mei Fisi ‘a e matu’a tauhi fonua pea lā ‘a e kau matāpule. Na’e kehe ‘a e ta’ovala fekau pea kehe ‘a e ta’ovala putu pea kehe ‘a e ta’ovala liongi. ‘Oku fa’a faka’anga’i he kuonga ni ‘a e ta’ovala konga kie ki he putū ka ko e mo’oni ko e sio pē ki he ma’ama’a, ka ‘oku hala ‘aupito. ‘Oku mahino ‘i he teu fakapāpālangi ‘a e kehekehe ‘a e taimi mo e feitu’u mo e tupenu ‘o e kofu. ‘Oku pehe ‘a e sio ‘a e kakai Tonga ‘ilo mo maheni teuteu faka-Tonga ki ha ‘ai noa pē ‘a e fa’ahinga teu ‘ikai ‘ilo hono totonu. ‘I he ‘a’ahi mai ‘a e Kuini ‘o Pilitānia mo e Tiuke ‘o ‘Etinipua ki Tonga ni. Na’e me’a ‘a e Tiuke ki ha ‘eiki nōpele na’e ta’ovala lōua (ko e lokeha na’e ‘ai lalo pea fungani ‘a e kie Hingoa na’e faka’ahu) pea ne ‘eke ki he Kuini Tonga ko e hā ‘oku lōua ai ‘a e ta’ovala ‘o e ‘eiki ko ee pe ‘oku ngofua pē. Na’e mālie’ia ‘a e Kuini Tonga ‘i he tokanga’i ‘e he ‘eiki Pilitānia ‘a e me’a ko ia, pea fielau he ‘oku maheni ‘i he teuteu he ko e hako’i tu’i toe mali mo e tu’i. Na’e tali ‘e he Kuini Tonga, “ ‘oku ngofua pē ‘o ka ‘oku hoa ‘a e ongo ngafingafi ‘oku ‘ai lōua, he ‘ikai fai noa pē. Pea pehē ‘e he tiuke ‘oku pehē pē mo kinautolu kuopau ke hoa ‘a e fa’ahinga tupenu pea toki ‘ai fakataha ‘i ha kofu. Ko e teuteu ko e Faiva na’e fa’u ‘i he ‘ilo mo e māhe ni ‘oku ‘ikai fai noa pē ke fai’aki hoto loto mo ‘ete faingaofua’ia. ‘Oku pupuha’ia ‘a e kau fakamāu mo e kau poto tokolahi he ngaahi fu’u pulupulu mo e tatā ka kuopau ke ‘ai he ko e teuteu ia ‘o e fa’ahinga ko ia. ‘Oua te tau va’inga ‘aki ‘a e teuteu faka-Tonga he ‘etau ta’e ‘ilo mo ‘ikai maheni ki ai he ‘oku tau li’aki hotau faka’ilonga poto ka tau ‘ohofi ‘a e teu muli mo e ta’e‘ilo, pea tau to he vaha’a pe ko e teuteu fe ‘oku te ‘ai, sai ke fekumi ke ‘ilo kakato ki hono ‘ai mo e taimi ‘o e fa’ahinga teu pea te ngali sai mo fiemalie. Ta’ofi ‘a e fai noa he ‘oku iku pe ki he ngali fakapo’uli, pea fa’a tala ai ‘ete mama’o mei he ‘ilo mo e maheni.
KO E TAUHI VAHA'A:
Ko e taha eni ‘i he anga ‘oku ha’i’aki ‘a e fonua ki he fe’ofo’ofani mo e melino. Na’e ‘ikai ngata pē ‘i he fakafonu ki he fe’ofo’ofani mo e fakafāmili ka ki he fakafo’itangata. Na’e tauhi ke lelei mo molumalu pea tupulekina ai ‘a e melino mo fetoka’i’aki. Na’e ‘ikai lava ke mele ‘a e vaha’a na’e matuaki tokanga’i ‘e he kakai ‘o nau loto’aki.
‘Oku pangō he kuo faifai pea tō kehe ‘a e ni’ihi ‘o lau ko hono fai o e tauhi vaha’a ko e fakavaha’a, ‘a ia ‘oku hala mama’o, pea fielau ‘a e hoko ‘a e ngaahi me’a ‘o fakamā ‘i he ngaahi kolo ‘e ni’ihi, ko e fie hā’aki ‘a e me’a ‘oku kovi, ko e taha lelei ‘oku fie hā hono hingoa ‘i ha me’a ‘oku lelei mo ngali tangata. ‘Oku takitaha feinga ‘a e kolo ke foki lelei ha folau mo e talanoa ‘o e ivi mo e lelei ‘o e kainga mo ‘enau anga fakamatapule mo e ma’a ‘o e kolo mo e ha fua ‘a e me’a ngali tangata.. ‘Oku tau ‘ilo pe ‘oku tau holi ke ongoongoa hotau kolo pe vahe. Kae hili ia ‘oku tau’aki fai ‘a e kau fakapo’uli ia ‘e ni’ihi ke ta, mo ngaahi kovi’i ‘a e folau pe pāusi’i honau kakai fefine. ‘E tuku koā ‘a e fonua mo e kolo ‘o hou’eiki ke maumau’i ‘e ha ki’I tokosi’i ta’eako mo ta’elotu, fakapikopiko mo e fakakina. Ko fē ‘a e kakai fakapotopoto ‘o e kolo kuo fakamele’i ai homou fonua ‘e he kakai vale. Vakai! ki he mole ‘a e anga ko ‘eni ‘e maumau ‘a e fonua kae fēfē kuo angi ‘a e kau fakapo’uli pea longo pē ‘o manavahe ki ai ‘a e kau lotū mo e akō. Ko e tefitō, ko e fānau ‘a e kakai fakapotopoto ‘oku pehee. Koe tupu mei he tuku pē ke ‘eva kae fai pē he mātu’a ‘a e kavenga. Mālō si’enau fai ka tenau mole foki ka e hoko atu. Ko e totonu puke ‘a e fanau ‘o tuku kenau fakahela pe mo fekau ke nau ‘alu o fai ‘a e ‘ume’a ‘a e fonua ke nau ‘ilo mo ongo’i ko e me’a ia oku totonu ke fai te nau mamahi’i ‘a e me’a ‘oku nau hela ai.
Tauhi ‘a e vaha’a mo e kaungā’api ha ‘apisia ha’anau ngāue, ha’anau vūlangi, ha’anau kavenga pe kātoanga, fie kaunga fai ma’u pe ko ‘ete fai atu ‘e fai mai ia pea fetu’utaki pehe ‘a e anga ‘o e nofo ko e me’a faka’ofo’ofa
KO E NGAUE:
‘I he kuonga mu’a na’e pau ke ngaue a e tangata mo e fefine kotoa pe koe’uhi na’e nofo popula ‘a e kakai ki he hou’eiki. Ko e ngoue moe fangamanu pe Faiva ki tahi, ko e kokaka’anga mo e lalanga, fangota mo e ha fua pe ‘a e ngaue fakafefine. Ko e fai kotoa ma’a hou’eiki he ‘ikai ta atu ha tutu ‘a e tu’a he kuopau ke tautea. Ko e feime’akai pe na’e fai ma’ata pea na’a mo ia ka lelei ha’ate me’a ‘e ngaahi, ‘e to’o ia ‘o ‘ave kia Houi’eiki. Fakafeta’i ko e ‘Otua ki hono kakai ‘o fou ‘ia Tupou I ke tukuange ‘a e kakai mei he nofo hopoate ke takitaha ngaue ma’anautolu, pea tau’ataina ‘enau foaki ‘i he ‘ofa, ka neongo kuo tuku ‘a e ngaue ma’ae hou’eiki ka ‘oku ‘ikai ko e pehe ke nofo ta’engaue ma’anautolu pea tau’ataina. Pe koe pehe ke nofo ta’engaue ai ‘a e kakai. Kuo pau ke te ngaue ke ma’u ha’ate me’a ke fua ‘aki ‘a e kavenga mo e Tauhi ‘aki ‘a e famili mo fai ‘aki ha me’a ‘oku te loto ki ai. Ko e ngaue ko e lau faka-‘Otua ia ko e tau’ataina mei he ngaue ki ha tokotaha kehe ka kuo pau kete ngaue kita ma’ata. Ko e nofo ta’engaue ko e iku pe ki he’ete popula ki he kakai ‘oku ngaue. Kuo lao’i foki ‘e he pule’anga ‘a e ngaue oku totonu ke fai. Ko e ta’efaka’apa’apa ‘a e fakapikopiko he’e iku ki he kaiha’a , nofo’anga kovi, valakovi ‘a e ni’ihi, Ka ma’u ha me’a ‘a e fakapikopiko ‘oku lahi ki he kole mo e kaka foki. ‘Oku hoko ‘a e tangata fakapikopiko ko e kavenga ‘a e famili mo e kakai kotoa pe ‘oku felave’i mo ia. ‘Oku ikai ngata ‘i he fakapikopiko ‘i he ngaue fakasino, ka ‘oku ‘I ai ‘a e ni’ihi ‘oku a’u ki he fakapikopiko ‘I he fakakaukau. Ko e koto fakapo ki he fonua ‘a e kakai pehe. Kuo pau ke ngaue ‘a e tangata ke mo’ui.
'OKU TUI 'AE FINEMOTU'A KO 'ENI, 'OKU FA'A MALAVA KE TE HANGA 'O TALA 'AE FAKAFOTUNGA 'AE TOKOTAHA 'OKU NE MA'U 'AE FAKA'APA'APA FAKATONGA TOTONU, HE 'OKU 'ASI IA PEA MAHINO LEVA 'AE FOUNGA NE OHI HAKE AI 'AE TOKOTAHA KOIA.
'OKU FA'A SI'ISI'I LEVA 'AE NGAAHI PALOPALEMA KO ;ETE 'ILO'I 'AE FKA'APA'APA FAKATONGA MO HOTO TONGA.
TU'A'OFA ATU.

KO E KUPESI

Ko e KUPESI.
Ko e taha foki 'oe ngaue ne lahilahi ki ai si'eku kui. ko hono feinga'i ke patoloaki 'ae ngaue'aki 'oe feta'aki ki he ngatu.
Ka kuo a'u foki ki he ngaahi 'aho ni, kuo ngaue'aki 'ae pepa moe tupenu ki he ngatu.
...

'I he'ene pehee, na'aku lekooti mei ai 'ae ngaahi Kupesi lahi 'aupito. Pea ne tuku ai 'o laui ta'u, Ka ko hono toe ma'u moe ngaahi kupesi 'o lava leva ke ta totonu. Kuou fiefia leva ke tuku hake.
NGAAHI KUPESI 'O TONGA.
1. AMOAMOKOFE. ( taha 'oe Kupesi 'eiki)
2. AOTAPU ( 'oku kalasi kehekehe 'e 3 'ae kupesi Aotapu)
3. FATA'OTU'ITONGA.
4. KALOU.
5. LONGOLONGO ('oku kalasi 'e 3 'ae kupesi Longolongo)
6. MANULUA ('oku kalasi kupesi kehekehe 'e 3 'ae Manulua)
7. MATAHIHIFI.
8. PANGAIKAFA.
9. POTUA MANUKA.
10. TOKELAU FELETOA.
11. VE'ETULI.
FAKAMOLEMOLE, KOE 'U KUPESI KOTOA KO 'ENI KOU 'OHAKE, 'OKU OU 'ILO'I LELEI TA'E TOE VEIVEIUA HONO FOFONGA MO HONO TUI MO HONO NGAAHI. PEA TEU LAVA LELEI PE 'O TA HA KI'I FKTAATAA KI HE 'U KUPESI KO 'ENI.
KA TEU 'OATU PE IA KI HA TAHA, 'OKU NE FIE GNAUE'AKI KA KO E 'IKAI KE 'OATU KE MESIUME'I..
MALO..

KO E SILA 'O TONGA

KO 'ETAU SILA 'O TONGA.
Ko e tohi ni ne fakahoko 'e 'Osaiasi Veikune koe fuofua Veikune na'ane 'i he fakataha ko 'eni.
KO 'ETAU SILA NA'E FA'U IA 'E NGU KOE MOKOPUNA 'O TUPOU 1. PEA MO 'ETAU FUKA FOKI HONO TA.
...

1. KO E HELETA 'E 3 KOE HA'A TU'I 'E 3
i Tu'i Tonga.
ii. Tu'i Ha'atakalaua.
iii. Tu'i Kanokupolu
2. KO E FETU'U 'E TOLU. KO E FAKAFOFONGA IA 'OE FONUA 'E 3.
i. Tongatapu.
ii. Ha'apai.
iii. Vava'u.
Pea kuo hoko ia 'o pule'i 'ehe Tu'i pe 'e taha. Tu'i Kanokupolu.
3. KO E LUPE MOE LOU'OLIVE.
Ko e Lupe 'oku ne 'utaki 'ae lou'akau, kuo fakaha kuo Melino FakaKalisitiane 'ae fonua ni, pea 'osi 'ae feke'ike'i 'ae Hou'eiki.
4. KOU LOU'AKAU NE HA'I 'AE KALAUNI:
Ko e Loua'akau 'oku ne ha'i 'ae Kalauni, ka 'iai ha Tonga 'e hia ki ha Hou'eiki, te ne 'ai 'ae Louifi 'o kahoa ki he 'Eiki 'oku 'ita.
5. KALAUNI.
Ko e Kalauni koe faka'ilonga kuo Tu'i 'ae fonua ni, pea kuo tukulolo 'ae Hou'eiki kotoa pe.